Azad ruhlu, dəlisov, avanqard şair - Nərmin Kamal yazır...

Nihad Fəlsəfehin şeirləri haqqında

Gəncləri deyirəm”.

Bugünlərdə şair, esseist, tərcüməçi Nicat Məmmədovun yeni şeir kitablarını oxudum və bənzərlərinə axırıncı dəfə 2000-ci illərin əvvəlində “Alatoran” jurnalı ətrafındakı kiçik mühitdə rast gəldiyim azad ruhlu, dəlisov, avanqard şairi tanıdım.

Nicat Məmmədovun “Neprerıvnost-Aramsızlıq-Continuity” şeirlər kitabı haqda artıq nəcib bir esse yazılıb, kitab haqda nə lazımdırsa, orada göstərilib. Mən yalnız onun “Nihad Fəlsəfeh. Qızıl səslər” kitabından söz açacağam. Kitabda bayatılar, mədhiyyələr, haykular, portretlər, ağ şeirlər və “Qızıl səslər” poeması var. Bu şeirlər ənənəvi Nicat Məmmədov şeirləri deyil, müəllifin daxili aləmindəki ikinci, tamamilə müstəqil şairin səsidir.

Nihad Fəlsəfehin şeirlərində dilin ən hörmətli sözləri (dünya, insan, həqiqət, həyat, ölüm, məna və s.) ilə dilin ən hörmətsiz sözləri (dilçilərin vulqar dediyi sözlər) görüşür. Bu, şahzadəylə sərsərinin, keşişlə əyyaşın görüşüdür. Bu, dilin iki ucqar nöqtəsinin görüşü deməkdir. Sərsəri şahzadəyə, əyyaş keşişə meydan oxuyur. Adətən ədəbiyyat belə edir, – sərxoş Qranter, sərxoş Kefli İsgəndər sözün düzünü deyib qalib gəlir.

Nihad Fəlsəfehin şeirlərində hedonist etika var, danışan səs həzzi ən ali məqsəd hesab edir. Amma mahiyyətcə bu, ərköyün hedonizm deyil, dünyanın reallığından məyus olmuş adamın həzzə son istehkam kimi sığınması, həzzi üsyan və müqavimət alətinə çevirməsidir.

Bu, kef xatirinə kefi təbliğ edən harın insanın deyil, həyatın puçluğuna qarşı əliyalın insanın kinayəli həzzi və həzzə kinayəsidir.

Vulqar sözdən bütün digər ritorik vasitələr kimi yaxşı da, pis də istifadə etmək olar. Amma etiraf etmək lazımdır ki, vulqar sözlərlə estetik mətn yazmaq çox çətindir, çünki o sözlər mətnin bir hissəsinə elə diqqət çəkir ki, oxucunun diqqəti bütövdən yayınır. Bunun uğursuz nümunələrini biz son illər çox görmüşük. Amma Nicat istedadlı bir filoloq kimi nəyi necə etməyi yaxşı bilir. O, bütövü hissənin, məğzi təfərrüatın ayağına vermir.

Əgər belə şeirlər Qərb ədəbiyyatşünasının əlinə düşsəydi, o, hökmən qədim latındilli şair G.Catullusun “Karmen 16”-sı ilə paralel aparardı. Deyərdi “Karmen16” elə açıq-saçıq idi ki, onu hər dəfə çap edəndə hansısa misranı senzura edirdilər, eramızdan əvvəl yaşamış bu şairin bu erotik şeirini ingilis dilində tam şəkildə yalnız XX əsrdə çap etmək mümkün olub. Lakin Nihad Fəlsəfehin şeirlərində məsələ “Karmen16” sayaq, sadəcə eksplisit erotika, çılpaq-yalın söyüş olsaydı, bu kitab uğursuz olardı. Bu şeirlərdə estetik müstəvidə erotik nihilizm və yorğun naturalizm gördüm.

Çalış onu soyundur

XX əsrin əvvəlində rus ədəbiyyatından Mixail Arsıbaşevin “Sanin” romanında da Vladimir Sanin bədən həzzi üçün yaşamağı təbliğ edir, amma adi kütləvi erotik romanlardan fərqli olaraq, o ədəbiyyat tarixində qalıb. Çünki həmin romanın böyük məqsədi vardı, onun qəhrəmanı Rusiya cəmiyyətində 1905-ci il inqilabından sonra gedən böyük dəyişikliklərə reaksiya verirdi; Duma ilk dəfə demokratik yolla seçilmişdi, ölkədə hər mənada azadlıq küləkləri əsirdi. Romanın qəhrəmanı nə etdiyini dərk edirdi, əgər Bazarov nihilist idisə, Oblomov tənbəl idisə, Sanin də hedonist idi. O, öz seçimini izah edə bilirdi. Nihad Fəlsəfehin səsi də nə dediyini dərk edən səsdir.

Şeirlərin gözəl məziyyətlərindən biri də üslubudur. Əvvəla, rusdilli bir müəllifin Azərbaycan dilində leksik imkanlarının bu qədər geniş olması, ədəbi dilin özəyi olan bədii-poetik üslubda bu qədər rahat gəzib-dolanması, qafiyədən qafiyəyə, allüziyadan allüziyaya keçməsi alqışa layiqdir.

Üstəlik, Nicatın digər kitablarında olduğu kimi burada da bir dil deyil, bir neçə dildən istifadə olunub. Bu multilinqual şeirlər kimi həyatımız da bir dildə deyil, bir neçə dildə cərəyan edir. Ədəbiyyatda dilləri ən çox qarışdıran əsər J.Joyce-un “Finneqanın yası” olub, bir romanda 65 dil var, bura dialektlər də, müasir və qədim dillər də daxildir, üstəlik, bəzi sözlər qəsdən təhrif olunub (love-loff).

Bu, mexaniki qarışıq deyil, yaradıcı müəllifin daxili ehtiyacıdır, belə bir üslubdan istifadə etmək üçün Azərbaycan və ya rus dilini yox, ümumiyyətlə, insan dilini ürəkdən hiss etməlisən və bu hiss büruzə vermək üçün səni narahat etməlidir.

L.Wittgenstein “dil oyunları” deyəndə onu nəzərdə tutur ki, heç bir sözün və cümlənin sabit mənası yoxdur, hər bir sözün və cümlənin mənası o mətndə, o nitqdə oynanan oyunun şərtlərindən asılı olaraq dəyişir, yerindən asılı olaraq “su” sözü əmr də, suala cavab da, yalvarış da, adi ünsiyyət vasitəsi də ola bilər. Nihad Fəlsəfeh dili sözlərdən də dərinə, söz oyunları və səs oyunları səviyyəsində hiss edir. Nəticədə sözlər və səslər elə qarışır ki, onlar arasında nəinki şairin şəxsi hisslərini, bütövlükdə mədəniyyətin canlı, sirli və mürəkkəb səsini eşidirsən. Nicat Məmmədov da, Nihad Fəlsəfeh də yoxa çıxır, sən bu səslə üz-üzə qalırsan, sənlə onun arasındakı subyektiv təcrübə sərhədi bulanaraq itir və eynilə poemadakı kimi deyirsən:

Sən kimsən? İnsansan, ya cinsən?

Yağış damlaları açıq pəncərənin qarşısındakı qəzetə düşüb necə çappıldayırsa, şeir də elə canlı olmalıdır. Şeir gərək azad ruhla yazılsın, ayaqları hisslər üzərində olsun, ağıldan (əqldən) uca olsun, o qədər uca olsun ki, əqlə imkanlar açsın, tanıdığımızı zənn etdiyimiz dünyanı və özümüzü bizə başqa bucaqdan göstərsin. Şeir lirik də ola bilər, qəzəbli də, təki canlı olsun, əti-sümüyü sözdən, ruhu həqiqi hisslərdən nəfəs almış olsun. Ürəyimiz çırpınsın şeiri oxuyanda, içimizdəki buz dənizi qırılsın, gözümüz yaşarsın, dodağımız qaçsın, yaxud da yumruğumuz düyünlənsin. Nihad Fəlsəfehin şeirlərini oxuyanda məni hansı hiss bürüdü? Vahimə hissi. O güclü hissi mən, 10 manata bilet alıb kinoya getsəydim, heç bir qorxu filmində duymazdım, bu şeirlərdə duydum. Bu şeirlərin bəziləri alimin ayrı-ayrı ölülərin hissələrindən düzəltdiyi Frankenştayn kimi, insanın öz yaratdığı, amma özünə qarşı çevrilən mədəniyyət monstrı kimi iki əlini havaya qaldıraraq üstümə gəlirdi. O, azərbaycanlı idi, Frankenştayn Tofiq oğlu.

M.Svetayeva deyir mən sözə elə inanıram ki, kimsə məktubun sonunda “Sənin filankəs” yazanda elə bilirəm o adam doğrudan da mənimdir. Elədir ki, var. Elədir ki, var. Elədir ki, var.

Kitab oxumaq əziyyətli işdir. Əziyyət təkcə kitab adlı o dördkünc əşyanı əlində saxlamaqla, gözlərini ona zilləməklə bitmir, fikrən də gərgin vəziyyətdə olmaq, hekayə, şeir istədiyin kimi bitməyəndə məyus olmaq var. Məyus olanda həyatda olduğu kimi əvvəl üsyan edib sonra taleyin gətirdiyi vəziyyətlə barışırsan. Əgər kitabdakı personajların taleyini istədiyin kimi həll etmək mümkün olsaydı, bu, sənət yox, ustadlar doğru deyiblər, menyü olardı, istədiyin neməti qarşına gətirərdi. “Qızıl səslər” kitabı menyü deyil, sən onu deyil, o sənin növbəti vəziyyətini sifariş edir.

Nihad Fəlsəfehin şeirləri göstərdi ki, ədəbiyyatımızda dəli var, dəlisov var. Lakin heyf ki, o, bugündən – gənclər arasından yox, keçmişdən gəlib, 2000-ci illərin əvvəlindən, o azad ruhlu dəlisov illərdən gəlib. Gündüz əlimizdə çıraq, yeni dəli axtararaq.