Balzakın etiqadı - Fəxri Uğurlu yazır...

Dahi yazıçının “Qobsek” novellası haqqında

Balzak haqqında pıçıltıyla danışmaq mümkün deyil. Onun yaradıcı qüdrəti ağlasığmaz möcüzələr göstərib. Hələ gəncliyində Napoleonun heykəlciyinin pyedestalına öz əliylə belə yazmışdı: “Onun qılıncla başladığını mən qələmlə tamamlayacağam”. Doğrudan da onun qələmi Bonapartın qılıncından çox-çox uzaqlara getdi, onun fəthi Napoleonun işğalından qat-qat uzunömürlü oldu. Həyatda öz təyinatını tapmaq üçün göstərdiyi bir neçə uğursuz cəhddən sonra Balzak özünü yazı masasına zəncirlədi, təqribən on səkkiz ildə – otuz yaşından qırx səkkiz yaşına qədər sutkada on altı saat fasiləsiz işləməklə tükənməz ilham, titanik zəhmət bahasına “Bəşəri komediya” silsiləsindən yüzə yaxın roman, novella yazdı, bütün dünyaya ün saldı. Bu qədər əsəri nəinki yazmaq, oxumaq da böyük hünər istəyir. Dünya dramaturgiyası tarixində Şekspir hansı yeri tutursa, dünya nəsrində də Balzak elə həmin yerdə durur.

Balzak insan sərrafıdır, nəfsin anatomiyasını, canı yandırıb külə döndərən ehtirasların tərkibini onun qədər dəqiq bilən bir sənətkar tapılmaz. Buna əmin olmaq üçün təkcə elə “Şaqren dərisi” fəlsəfi romanını oxumaq yetər. Vur-tut otuz iki yaşında yazdığı bu əsərdə qədim əşyalar satan 125 yaşlı müdrik qocanın diliylə müəllif belə deyir: “İndi mən sizə bir neçə kəlməylə həyatın ən böyük sirrini açmaq istəyirəm. İnsan saya-hesaba gəlməyən ağılsız hərəkətlərlə özünü üzür, məhz elə bu səbəbdən onun həyat mənbələri tükənir. Ölümün bu iki səbəbinin bütün formaları bu bir cüt sözə calanır – istəmək, bir də almaq. İnsan əməllərinin bu iki qütbü arasında müdriklərin tutduğu başqa bir məqam da var, mənim bunca məsud, uzun ömür sürməyim o məqamın hikmətindəndir. “İstəmək” bizi körükləyir, “almaq” isə yandırıb külə döndərir; fəqət “bilmək” bizim zəif vücudumuza daim öz dincliyini qorumaq imkanı verir. Arzumu, istəyimi mən fikrimlə öldürmüşəm… ömrümün paytaxtını parçalana biləsi qəlbimə, korşalası duyğularıma yox, daim təzə-tər qalan, heç vaxt nimdaşlaşmayan beynimə, şüuruma köçürmüşəm… Ağrı, dəlilik, əzab nədir – ifrata varmış ehtiraslar, sərhədsiz arzular, hüdudsuz həzz almaq istəyi…”

Elə biləsən buddist rahib danışır.

Özünü zarafatla “ictimai elmlər doktoru” adlandırsa da, Balzak mahiyyətcə sosial yazıçı, yəni sosial bəlaları hədəfə alan, quruluş dəyişərsə insan təbiətinin də dəyişəcəyinə inanan sadəlövh yazıçılardan deyildi. Balzakın şinelindən çıxmış, özü də bir məktəb yaratmış Emil Zolya onu demokrat adlandırırdı, ancaq Balzak siyasi dünyagörüşünə görə konstitusiyalı monarxiya tərəfdarıydı (bəziləri hətta onun respublikaya düşmən olduğundan şübhələnirdi), katolik kilsəsinə güvənirdi, ailə institutunu cəmiyyətin orta dirəyi sayırdı, hərçənd sözüylə əməli çox zaman düz gəlmirdi, fərdi baxışlarıyla yazıçı mövqeyi hər saat uzlaşmırdı. Balzak ehtirasların vulkan kimi püskürdüyü, nəfsin zəlzələtək silkələdiyi Paris cəmiyyətinə qalın qara pərdə arxasından baxan bir zahid, insanı tamah atından salmağa çalışan təmkinli bir stoik idi.

***

Onore de Balzak Avropa ədəbiyyatında yeni roman(çılıq) ənənəsi yaradıb. Onun ilmə-ilmə toxuduğu nəhəng epopeya yaşadığı dünyanın hər küncünə-bucağına amansız işıq tutur, Parisdən əyalət şəhərinə, oradan da kəndəcən hər yerdə adamları kəməndə salıb qırğı baxışlarıyla onları müayinədən keçirir, onların içini çölünə çevirib xəbis niyyətləri fələyin divanına çılpaq çıxarır. Onun yaratdığı minlərlə obrazın bir qismi kitabdan-kitaba adlayır, bəzən hansısa əsərdə onlardan hansısa səhnəyə çıxmayanda belə aralıdan-aralıya sədasını eşidirik, filan romanda, ya novellada qarşılaşmadığımız personajın da haradasa yaxınlıqda olduğunu hiss eləyirik. Sonradan Zolya, Folkner, Markes kimi bir çox böyük yazıçı bu metoddan istifadə elədi.

Balzak ən məşhur əsərlərinin çoxunu XIX əsrin otuzuncu illərində, yəni otuz yaşlarında qələmə alıb. 1829-cu ildə işıq üzü görmüş “Şuanlar” romanının uğur qazanmasından sonra o, dalbadal çapdan çıxan yeni romanlarla, novellalarla ədəbiyyat meydanını artilleriya atəşinə tutmağa başladı. İyirmi yaşlarında gizli imzalarla o zaman dəbdə olan “çılğın romantizm” üslubunda yazdığı kitabları nəzərə almasaq, ilk romanının nəşrindən üç-dörd il sonra yazıçı bütün yazdığı-yazacağı əsərləri bir silsilə şəklində, bir ad altında birləşdirməyi qərara aldı. Dantenin məşhur əsərinə bir növ parodiya kimi meydana gələn “Bəşəri komediya”nın ilkin planına görə, silsilə yüz əlli əsərdən ibarət olmalıydı, fəqət ömrünün son illərində yazıçı xəstəliyi ucbatından işini yarımçıq qoymağa məcbur qaldı, beləliklə öz nəhəng planının yalnız üçdə ikisini yerinə yetirə bildi.

1830-cu ildə yazdığı “Qobsek” novellası Balzak yaradıcılığının erkən ədəbi məhsullarındandır. Yazıçı bu əsərdə atası holland, anası yəhudi olan xəsis bir sələmçinin obrazını yaradıb. Onun adının “adamyeyən”, “qaniçən” sözlərinə yaxın bir mənası var. Qobsekin qəziyyəsi Parisdə yaxşı reputasiya qazanmış vəkil Dervilin dilindən nağıl olunur. Dervil onu tanıyanda qoca sələmçinin yetmiş altı yaşı olub, indi – əhvalat danışıldığı vaxt isə Qobsek artıq dünyada yoxdur, bir müddət əvvəl səksən doqquz yaşında canını İblisə tapşırıb.

***

Ədəbiyyatda parlaq xəsis obrazları var – Şekspirin Şeyloku (“Venesiya taciri”), Molyerin Qarpaqonu (“Xəsis”), Qoqolun Plyuşkini (“Ölü canlar”), Mirzə Fətəli Axundovun Hacı Qarası (“Sərgüzəşti-mərdi-xəsis”)… Hər müəllif bu insan mərəzinə öz prizmasından baxıb, onu söykəndiyi fəlsəfi-estetik prinsip çərçivəsində təqdim eləyib. Molyerdən, Qoqoldan, Axundovdan fərqli olaraq Balzak xəsisliyi ictimai bəla kimi qələmə vermir (hərçənd Qobsekin xarakterinin ictimai fəsadları adını çəkdiyim müəlliflərin bənzər personajlarının sosial dağıdıcılıq gücündən qat-qat artıqdır), o bu xəstəliyin köklərini sinirlərdən, instinktlərdən hörülmüş insan varlığının ən dərin qatlarında axtarır, ona bir təbiət hadisəsi kimi diaqnoz qoymağa çalışır, Qobsekin xislətini doğuran qüvvənin sirli mexanizmini gah onun öz diliylə, gah da kənar müşahidəçinin gözüylə çözməyə cəhd göstərir.

Qobsek sadəcə xəsis, acgöz bir sələmçi deyil, o, həyata, insanlara amansız münasibət bəsləyən qəddar bir filosofdur. Vəkil Dervilin dilindən deyildiyi kimi, Qobsekin ikili xarakteri var – o həm altun düşkünü, sərvət köləsi olan miskin bir tamahkar, həm də həyatda böyük təcrübə qazanmış qeyri-adi bir müdrikdir. O, pula da alınıb-satılan əmtəə kimi baxır, onun fikrincə, tüfeyli zadəganları, talançı kapitalistləri soyub-talamaq heç də bəd əməl deyil. Dervil etiraf eləyir ki, bir gün qəfil yıxılıb ölsə, yetimləri yiyəsiz qalsa, Qobsek onları qəyyumluğa götürər. Doğrudan da qoca sələmçi haqq-hesab çəkməkdə yaman zalımdır, di gəl, verdiyi sözün üstündə durandır, özü düz yaşamasa da, düzün düzlüyünə qiymət verəndir. Dervillə dostluğu da elə bu səbəbdən baş tutub.

Jan-Ester van Qobsek heç bir universal dəyərə, mütləq həqiqətə, haqq divanına inanmayan amansız bir sinikdir. On yaşından sərbəst həyata atılıb, üzü üzlər görüb, başı bəlalar çəkib, Əzrayılla çilik-ağac oynayıb. Etibarını qazanmış vəkil Dervillə səmimi söhbətlərində açıq deyir ki, Qərbdə heyranlıq doğuran bir əmələ görə Şərqdə insan edam olunur, yaxud da tərsinə, Şərqdə normal qarşılanan bir əməl Qərbdə rüsvayçılığa səbəb olur. Yəni bütün dəyərlər nisbi, qanunlar, adətlər məhəllidir. Onun tapındığı tək bir universal gerçək var – təbiətin bütün varlıqların təməlinə qoyduğu özünüqoruma instinkti! Danılmaz həqiqətdir ki, hər yerdə güclü-gücsüz, varlı-kasıb savaşı gedir. Bu, belə demək olarsa, filosof Qobsekin ontologiyasıdır. Bir sözlə, qoca sələmçi Şeytanın nümayəndəsi də yox, İblisin ta özüdür.

***

Qobsek dövranın gərdişindən, dünyanın gedişatından çox yaxşı baş çıxarır, həyatı qızılın, pulun hərəkətə gətirdiyi mexanizm sayır. İşini elə qurub ki, heç kimdən, heç nədən – Allahdan, dövlətdən, cəmiyyətdən, qohum-övladdan asılılığı qalmayıb. Ailəsi, uşağı yoxdur, qohumları – potensial varisləriylə də əlaqə saxlamır; sərvətinin kiməsə qismət ola biləcəyini ağlına belə gətirmək istəmir. Dervili çıxmaqla qonum-qonşunun yanında özünü yoxsul dilənçi kimi göstərir, hətta əlindən saldığı qızıl pulu kimsə yerdən götürüb ona qaytarmaq istəyəndə qızılın özünə məxsus olduğunu danır. Çoxu zadəgan olan borclularının evinə də əyni-başı cır-cındır içində gedir, mərmər sütunlu sarayların bahalı xalılarını çirkli çəkmələriylə palçığa bulamaqdan dərin psixi həzz alır. Bər-bəzəkli aristokrat xanımların, təkəbbürlü cənabların diz çöküb ona yalvarması, hüzurunda əzilib-büzülməsi qoca sələmçiyə əlahiddə zövq verir. Mal-mülk bir yana qalsın, Qobsek insanların vicdanını da satın alır, bununla da həm maddi, həm də mənəvi dünyada at oynadıb hökm sürür.

Aristokratiyanın iflası, burjuyların, bankirlərin, möhtəkirlərin kələkləri onun gözünün qabağında, onun iştirakıyla baş verən cəhənnəm teatrıdır. O, Parisin bətnindəki bütün sirlərdən agahdır, fırıldaqlar, gizli alış-verişlər, şübhəli sövdələşmələr ondan rüsxət almamış işıqlı dünyaya göz açmır. O, zamanın yaratdığı yeni növ tiran, dövrünün İsgəndəri, Sezarı, Napoleonudur. Yeniləşən, dəyişən həyatın nəbzi Qobsekin ovcunda döyünür, qoca sələmçi yaxşı bilir ki, artıq dünyanı silah yox, pul idarə eləyir, bir qızıl kərpic bir alaydan qüdrətlidir, yeyib-içməkdən, gəzib-dolaşmaqdan, bahalı əyləncələrdən, qumardan, eşqbazlıqdan doymayan ərköyün zadəgan balaları, ərinin hesabına oynaş saxlayan aristokrat xanımlar hərlənib-fırlanıb onun üstünə gələcəklər, hüzurunda diz qatlayıb altun tanrısının səcdəsinə duracaqlar. İndi artıq tacir feodaldan, burjuy aristokratdan, sələmçi cəngavərdən güclü, qızıl qılıncdan ötədir. Qobsekin də içində olduğu “gildiyanın” on üzvü – vur-tut on nəfər sələmçi bütün Parisi barmağında oynadır.

***

Bütün bunlarla yanaşı, Dervilin yuxarıda misal gətirdiyimiz etirafından da sezildiyi kimi, Qobsek iblisanə peşəsinin şeytani prinsiplərinə sadiq adamdır. Onu heç nəylə kövrəltmək, yumşaltmaq, ələ almaq mümkün deyil. Rəğbət bəslədiyi Dervilə vəkil kontorunu almaq üçün külli miqdarda pulu ağır faizlə, ancaq zəmanətsiz verir. Beş ilə borcunu ödəyib qurtaran Dervil ondan bunun səbəbini, yəni dost bildiyi adama nədən azacıq da olsa güzəştə getmədiyini soruşanda Qobsek deyir ki, oğlum, bununla səni minnətdən qurtardım, indi bizim dostluğumuz daha da möhkəmdir. Qoca şeytan evlər yıxan fırıldaqçı, pozğun aristokrat Maksim de Trayın gözünün içinə “sizin damarlarınızdan qan yerinə çirkab axır” deməkdən belə çəkinmir. Ərinə xəyanət eləyən qrafinya Anastazi de Restonu (bu, adı bəlli romandan tanıdığımız həmin o Qorio atanın aristokrata ərə getmiş qızıdır, ancaq “Qorio ata” romanı “Qobsek”dən hələ dörd-beş il sonra yazılacaq) Qobsek çox ağır cəzalandırır, ancaq onun oğluna atasından qalmış mirası İblisin əmanəti kimi möhkəm qoruyur. Qraf de Restonun övladına çatası mülkü Parisin ən xəsis, ən qəddar, ən tamahkar adamına etibar eləməsi ölümdən Əzrayıla sığınmaq kimi həm çarəsiz, həm də doğru bir gedişdir.

On üç il sərasər onunla sıx ünsiyyətdə, az qala ata-bala münasibətində olmuş, onun səmimi söhbətlərini dinləmiş, üstəlik, vəkillik təcrübəsinin sayəsində insanları yaxşı tanıyan Dervil boynuna alır ki, bunca müddətdə Qobsekə heç o da dərindən bələd ola bilməyib, çünki qoca sələmçi həmişə qırxıncı otağını yeddi qıfıl altında gizlədib. Can verən sələmçinin son nəfəsinə çatanda vəkil onun soyuqdan büzüşdüyünü görür, sobanı qalamaq istəyəndə Qobsek ona imkan vermir, bu halında belə kömürə qənaət eləyir. Az sonra bəlli olur ki, məsələ qənaətdən daha ciddiymiş, qoca sobanın külü altında qızıl, gümüş sikkələr gizlədibmiş, heç kimə etibar eləmədiyindən xəstə vaxtı üstünə axan faizləri banka göndərməyibmiş.

Qobsek canını tapşırmamış özündə güc tapıb vəsiyyətnamə tərtib eləyir. Onun mirasının kimə çatacağını biz illər sonra yazılacaq “Kurtizanların parlayışı və iflası” romanının son səhifələrində biləcəyik: qədim peşənin qurbanına çevrilmiş yəhudi qızı Ester Qobsekin dərya sərvətindən barına bilmir, xoş xəbər eşq üzündən başı bəlalar çəkən zavallı qıza yetişməmiş Ester canına qəsd eləyir…

Qobsek İblisin dərgahına çəkiləndən sonra Dervil açarları götürüb hər iki mərtəbədəki bağlı otaqları gəzməyə başlayır. Bu otaqlardan nələr çıxmır! Bütün qiymətli əşyalar – toz basmış mebellər, şamdanlar, lampalar, vazalar, servizlər, qravürlər, şəkillər, silahlar; çay, qəhvə tayları, tütün kisələri, şəkər qutuları, rom çəlləkləri, daha nələr, nələr bir yana qalsın; çürümüş paştetlər, iylənmiş balıqlar, qurd basmış ət şaqqaları, həşəratların daraşdığı başqa ərzaqlar, ürək bulandıran üfunət, baş çatladan kif… Bu mənzərə oxucunun qarşısında qoca sələmçinin təhtəlşüuru kimi açılır, onun psixoloji portretini tamamlayır. Öynəsini yavan çörəyi südlü qəhvədə isladıb yeməklə yola verən Qobsek baba bunca ləziz təamları nəinki bir özgəsinə, özünə də qıymamışdı. Yazıçı bununla şeytani məntiqin nə qədər məntiqsiz, absurd, nə qədər puç, əfsanə, nə qədər çürük olduğunu göstərir.

***

Onore de Balzak demonik obrazlar yaratmağın böyük ustasıdır. Təkcə elə “Qorio ata”da Votren, “Kurtizanların parlayışı və iflası” romanında abbat Karlos Errera adıyla meydana çıxan “ölümaldadan” ləqəbli keçmiş katorqa məhbusu Jak Koleni xatırlamaq yetər. Bu adam İblisin, Fələyin təcəllasıdır, ayaq basdığı hər yeri cəhənnəmə döndərir, pak, sadədil gəncləri yoldan çıxarıb girovuna çevirir, cəmiyyətə rəxnə salıb ortalığı çaxnaşdırır, hamını bir-birinə vurur. Di gəl, məsələn, çağdaşı, nəsildaşı, dostu Viktor Hüqodan fərqli olaraq Balzak öz şeytanlarını tanrıyla, peyğəmbərlə, məsihlə mübarizə meydanına itələmir. Balzakın demonları xaosda at oynadırlar, Balzak sosial harmoniya adına bir şey tanımır. Onun üçün xaos dünyanın təbii halıdır, o, həyatı çaxnaşma meydanı, şər mülkü, şeytan səltənəti kimi qavrayır. Sözdə katolik kilsəsinə sayğı, inam bəsləsə də, əsərlərində bu inamın ifadəsini görmürük. Hüqo on doqquz il katorqa həyatı yaşamış Jan Valjanı dinin, etiqadın gücüylə peyğəmbərlik, xilaskarlıq mərtəbəsinə qaldırır, Balzakın katorqalısı isə dəccallıq sevdasına mübtəladır.

Fransua Moriakın Marsel Prust haqqında dediyi sözləri Balzaka da aid eləmək olar: onun yaradıcılığında Allah yoxdur. Əvəzində insanları nəhəng çarxıyla əzib keçən, kainata qaranlıq pərdə tutan, dünyanı soyuq məzara çevirən ucsuz-bucaqsız, amansız, imansız fələk var. Ondan yaxa qurtarmağın tək yolu bəşər övladının canına müsəllət elədiyi nəfsi onun özünə qaytarıb boyunduruqdan azad olmaqdır. Hüqodan, Dikkensdən, Dostoyevskidən, Tolstoydan fərqli olaraq Balzak fələkdən Allaha sığınmaq, Tanrıya güvənmək, başqa sözlə, peyğəmbərlik yolu seçmir. Onun təfəkkürü mistik yox, poetik təfəkkürdür, düşüncəsi optimist yox, pessimist düşüncədir. Balzak peyğəmbər deyil, şairdir, onun metodu missionerlik yox, zahidlikdir. Katolik kilsəsinə etiqad bəslədiyini desə də, Balzakın həyata baxışı, dünyagörüşü buddistlərin, stoiklərin idealına yaxındır – ehtiraslara könül verməyən sakit, dinc fərdi yaşayış, təmiz vicdan, saf düşüncə, ruhi müvazinət. Əlli bir illik ömrünün son iyirmi ilini o məhz belə yaşamışdı.

“Yeni Azərbaycan” qəzeti