Bu bilirsiniz nəyə bənzəyir? - Şəhriyarı tənqid etdilər

Mehaman Qaraxanoğlu

Şəhriyar del Geraninin yeni hekayəsini – “Türbülans”ı hələ tam oxuyub bitirməmiş mütəfəkkirlərdən birinin fikri beynimdə fır-fır fırlanmağa başladı: Özünüz necəsinizsə, rəhbərləriniz də sizə oxşayır. Amma qara qızın (Dilin!) dərdi varmış; bu fikir başqa bir fikri assosiasiya etməkdən ötrü uçub gəlibmiş: Özünüz necəsinizsə, Diliniz də sizə oxşayır.

Bu yerdə oxucu özündən çıxa bilər: Biz necəyik bəyəm? Oxucu qəzəbini soyutmaq fürsətini (Çox fürsətcilik axı) əldən verməmək üçün gündəlik rasionumuzda bərq vuran cümlələri ona xatırlamalı oluram; “Mənə elə gəlir ki…(Sənə “gələnlər”lə heç bir işimiz yoxdu…), Hesab edirəm ki… (Bu adamın beyni hesab-kitaba köklənib, yəni, alverə), “Sizin fikirlərinizə xüsusi hörmətim var, amma…(Əslində, cümlə “amma”dan sonra başlanmalıdır,)”, “Siz olmasaydınız, mən nə edərdim? (Görəsən, nə edərdi?)”, “Arxamı çevirən kimi arxamca danışırlar”. (Guya arxanı çevirməsə, danışmazlar. Günahkar arxadır!), “Ona baş qoşma...” (yəni o söz…”)

Ədəbiyyat, əslində, məsafəcə bizə yaxın olan sözlərin deyil, məhz “o söz”ün izinə düşüb “gedir…” Bir şey də var axı, olsun ki, “o söz” məsafəcə də bizə lap yaxın olub, lap içimizdə səslənib, amma fərqinə varmamışıq. Bilirsiniz niyə? Şəhriyar elə ilk cümlədəcə buna özü cavab verir: “Elə hadisələr var, onların sənin taleyində bircə qram da olsun əhəmiyyəti yoxdu.” Cavabın “baş-ayaq” olması göz qabağındadır. Hekayəçi ustacasına öz oyununu qura bilir. Bəli, oyununu! Düşünək; o yerdə ki, hadisə var, tale var, necə ola bilər ki, o, izsiz ötüşsün? Məgər həyatda əhəmiyyətsiz, mənasız hadisələr olurmu?! Böyük ədəbiyyat da mənasız hesab etdiyimiz hadisələrin izinə düşmürmü?

Nümunələrə fikir verək; dahi Mirzə Cəlil “Yazıq Fatma xala”nı, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “Bomba”nı (Yəni, qarpızı!), Yusif Səmədoğlu kontrabasda “Bayatı-Şiraz” ifa edən Səbzəli dayını, Anar köhnə telefon aparatını (“Mən, sən, o və telefon” hekayəsi), Kamal Abdulla günc-bucaqda “it-bata düşən” məhlə hadisələrini, Mübariz Örən İlığı (“İlıq” hekayəsi), Şərif Ağ Sonsuzu (“Sonsuz” hekayəsi), Ataqam özünün də dediyi kimi, primitivizm üslubunda yazdığı “Dişlək alma”nı (nümunələrin sayını yetərincə artırmaq olar), bir sözlə, çox da nəzər-diqqəti cəlb etməyən “mənasızlıqları” ədəbiyyata gətirməklə əslində, ruhumuzu mənasız monotonluqdan xilas etməyə cəhd ediblər.

Şəhriyar olayı əhəmiyyətsiz adlandırsa da, bunu hərfi qavramda qəbul etmək yolverilməzdir. Kainatda nə əhəmiyyətsiz hadisə? Lap qəbul edək ki, hekayə boşluqdan “yığılıb”. Bu bilirsiniz nəyə bənzəyir, sıradan şıxmış avtomobil hissələrindən yenisini yapmağa. Və sonra da durub iddia edəsən ki, ən yeni model elə budur. Bir sözlə, taleyimizdən keçən bütün “xırda” və “böyük” (Antonimlərin evimizi yıxdığını nəzər alıb qabıqcıqda yazıram) hadisələrin bədəlini ödəməli oluruq…

Və həm də Dilin...

Mənimlə olsa, əksər yazılarımda Dili böyük hərflə yazaram. Niyə? Hər hansı istənilən bir Dilin yaratdığı fantastik möcüzələrə rəğmən. Sözügedən hekayə də ən böyük Dil möcüzəsidir.

Şəhriyarın ədəbi camedə az-az görünüb inzivaya çəkilməsinin bir səbəbini də bunda görürəm; o, Dili, Dil də onu “oxumaqla” məşğuldu. Bu qarşılıqlı proses əgər baş vermirsə, vay yazarın halına. Çox sayda yazarların qol çırmayıb “babam mənə kor deyib, hər yetəni vur deyib” fəlsəfəsi ilə kütləvi şəkildə ədəbiyyatın canına daraşmasının əsas səbəblərindən biri də dili oxuya bilməmələridir. Dil onlar üçün sadəcə, ən “mühüm” ünsiyyət vasitəsidir, vəssalam. Və ya xəmiri (Mətni!) şişirdən maya! Daha anlamırlar ki, Dil məhz sonsuz işarələr sistemində azacıq “mühüm” ola bilər. Danışmayan işarələr var ki, biz məhz onların əlində əsir-yesirik. “İxtiyari işarələr sistemi olan dil yalnız özünün xüsusi nizamına tabe olan sistemdir.” (F.Sössür) Buradan belə nəticə çıxır ki, sonsuz ədəbi hoqqabazlıqlar və sosial reputasiyalar dilin heç vecinə də deyil, necə deyərlər, dilin başı yalnız özünə qarışıb. Obrazlı desək, simvolik başı...

Məşhur fransız dilçisi, struktur dilçilik və semiotika sahəsində dünya şöhrətli alim Emil Benvenist (1902-1976) yazır: “Bəs dildə olan bu əsrarəngiz qüvvənin mənşəyi necədir? Niyə fərdin də cəmiyyətin də mövcudiyyəti zəruri olaraq dilə əsaslanır? Çünki dil insan mahiyyətinin ayrılmaz qabiliyyətinin ən yüksək formasını – simvollaşdırma qabiliyyətini təmsil edir.” Dil simvollar aparatından istifadə etməsə, heç zad. Daha doğrusu, bu proses o qədər ixtiyari və sürətli baş verir ki, dinləyən və danışan şəxs deyil, yalnız Dilin özü bunu hiss edir. ˝Lələ, Ədhəm səni çağırır˝, babam qəti şəkildə tövrünü pozmadan belə cavab verdi: “Deynən, evdə yoxdu”.

Spontan (qəfil) deyilən bu üç söz-simvolun (“Deynən, evdə yoxdu”nun) aradan 30 il keçəndən sonra burnu belə qanayıb-eləmədən radkal oppozisiya mövqeyinə çəkilişi subliminal mesaj kimi tekstoloji məkanın - hekayənin struktural lokomotivini təşkil edir. Məhz bu üç söz hekayədə nəql olunan və bir ip üzərinə ustalıqla yığılan digər hadisələri də öz arxasınca dartıb apara bilir.

Diskursun iti intonasiyası müəllifin və ya hekayə qəhrəmanının (Mənə qalsa, “müəllif”lə ötüşərdim) indiki psixoloji halına çox uyğundur. Sadə cümlələr iti dağ çayı kimi çox sürətlə axıb gedir, biz sövq-təbii sanki yazılan dillə deyil, danışılan, tələffüz edilən dillə üz-üzə qalırıq. Bu da şüur axını illüziyası yaradır. Əsas personaj zəli kimi onun beyninə yapışan simvolikadan tez-bazar qurtulmaq istəyir. Amma onun heç ağlına da gəlmir ki, axtarışına çıxdığı həqiqət sözsüz işarələr – “...sən sağollaşıb mənə tərəf gələndə həmin kişi arxanca baxdı, sağ əlinin işarət barmağını gicgahına dirədi, sonra ovcuna üflədi,” – şəklində, daha amansız bir formada üstünə qayıdacaq...

Kiçik bir haşiyəyə ehtiyac duyuram. Bir həqiqəti tam anlamağımız gərəkir: Dünyanın bütün gözəl mətnləri haradasa bir-birinə bənzəyir. Lakin bu o anlama gəlməməlidir ki, kimsə kimsədən təsirlənib yazır. Primitiv bir sual vermək istəyirəm: Nə qədər təsirlənib yaza bilərsən? İncəsənətdə təsirlənmə aparatını özgə yerdə gəzənlər başlarını divara vururlar. Aparat sənin öz daxilindədir. Bir şərtlə ki, o aparat daima saz vəziyyətdə olsun. Onun da sazlığı özünə çəkilib fasiləsiz mütaliə etməklə başa gəlir. Böyük ədəbiyyat orda-burda poz verib şəkil çəkdirməklə başa gələn deyildir. “Öz yükünü tutub təkliyə çəkilən” (Nitşe) Şəhriyarın böyük ədəbiyyatdan nə alıb, nə verəcəyini bilmə məqamına çatması bizi çox sevindirir. Sözügedən hekayə də bunu parlaq bir şəkildə sübut edir. İndi rahat halda deyə bilərik ki, Selincer də Şəhriyar kimi yazırdı. Onun “Banan balığının asan ovlanan günü” hekayəsi “Türbülans” kimi bütünlüklə dil psixologiyası və ya psixolinqvistikası üzərində qurulub.

Mətnin əvvəlində dedklərimiz öz gerçək həllini tapır; susan Dil danışan “mühüm” Dilə qalib gəlir. Əsərin sonunda qəhrəmanın “yalançı” təbəssümü də onu xilas edə bilmir:

Gülümsəyərək əl sallayıb eynən belə qışqırdım:

- Kozinaki!

İndi mən bu yay günündə (deyəsən, isti vurub başıma!) müəllifə sual edirəm:

- Şəhriyar, Dil səni qozuna alır ki?!