“Bu, gerçək bir fəlakətdir” - Dəyirmi Masa

“Yeni Azərbaycan” qəzetinin redaksiyasında Fəxri Uğurlunun moderatorluğu ilə ədəbiyyatımızı dünyaya tanıtmağın yolları mövzusunda diskussiya aparılıb. Müzakirəyə “Şərq-Qərb” nəşriyyatının baş redaktoru, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Nərgiz Cabbarlı, “Qanun” Nəşrlər Evinin redaktoru, yazıçı Şərif Ağayar və yazıçı, tərcüməçi Etimad Başkeçid qatılıb. Söhbətin mətnini təqdim edirik.

Fəxri Uğurlu: Dostlar, istərdim birbaşa əsas sualımıza keçək: bizim ədəbiyyatımız dünya miqyasına niyə çıxa bilmir? Layiqli əsərimizmi yoxdur, yoxsa bunun üçün mexanizm qura bilməmişik?

Nərgiz Cabbarlı: Bu məsələ ədəbi ictimaiyyətimiz arasında həmişə müzakirə mövzusu olub. Sualınız üzərində düşünəndə ilk bu qənaətə gəlirəm ki, biz son illər Azərbaycan ədəbiyyatının məhsullarını ölkədən kənara çıxarmaqdan çox dünya ədəbiyyatını Azərbaycana gətirmək istiqamətində fəaliyyət göstərmişik. Nəşriyyatlar əsasən xarici ədəbiyyatı dilimizdə tərcümə edib yayırlar. Əlbəttə, əksər tərcümələrin səviyyəsindən, yumşaq desək, razı qalmaq mümkün deyil. Biz bunun səbəblərini də bilirik, burada sifariş verilən işi ən qısa zamanda ən ucuz qiymətə başa gətirmək faktoru mühüm rol oynayır. Azərbaycan ədəbiyyatının tərcümə olunub dünyaya tanıdılmasına gəlincə, məncə, bu işin başında dövlət özü durmasa, ciddi nəticə almaq mümkün olmayacaq. Tərcümə Mərkəzi də bu işlə sistemli məşğul ola bilər. Ancaq belə görünür ki, Mərkəz də ədəbiyyatımızın xaricdə daha çox antologiyalar şəklində təqdimatına üstünlük verir...

Etimad Başkeçid: Təkcə antologiyalar deyil. Diqqət yetirsək, Mərkəzin ayrı-ayrı müəlliflərin normal tərcümə olunmuş əsərlərini də xarici ölkələrin ədəbi nəşrlərinə təqdim etdiyini aydın görərik.

Nərgiz Cabbarlı: Mən əsla Tərcümə Mərkəzinin işinə kölgə salmaq fikrində deyiləm. Sadəcə bunu diqqətə çatdırmaq istəyirəm ki, yaradıcı qurumların qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biri də Azərbaycan ədəbiyyatının dünya xalqlarına tanıdılması olmalıdır.

Fəxri Uğurlu: Necə bilirsiniz, bu missiyanın səviyyəli icrası üçün tərcüməçi potensialımız varmı?

Nərgiz Cabbarlı: Hamıya bəllidir ki, əcnəbi dillərə tərcümə potensialımız, yumşaq desək, çox zəifdir.

Nərgiz Cabbarlı: Belə bir addımı atmağa yalnız dövlətin qüdrəti çatar. Bundan ötrü əlaqələrin yaradılmasından tutmuş tələbə seçimlərinə qədər işlək bir mexanizm qurulmalıdır. Ədəbiyyat duyumu olmayan bir gənci xərc çəkib ora göndərsələr də, bir fayda gətirməyəcək. Üstəlik, təhsil alandan sonra ölkəsinə qayıdan gəncin burada məhz öz təyinatı istiqamətində çalışması üçün də şərait yaradılmalıdır.

Fəxri Uğurlu: Bəli, əks halda o, təsadüfi sifarişçilərin, ona-buna kitab yazdıran baronların üzdəniraq mərhəmətinə möhtac qalacaq... Keçək bir başqa məsələyə. Nərgiz xanım, böyük bir nəşriyyatın təmsilçisi kimi sizdən soruşmaq istərdim: Qərb ölkələrindən, lap elə yaxın Türkiyənin Avropa standartlı nəşriyyatlarından bizim yazıçıların kitablarını dərc eləmək istəyən, bu məqsədlə axtarış aparan kimləsə rastlaşmısınızmı? Olubmu ki, kimsə bu məqsədlə sizdən məsləhət istəsin?

Nərgiz Cabbarlı: Biz özümüz onlara təklif verməliyik, onlar durduqları yerdə bizim ədəbiyyatımıza maraq göstərən deyillər. Xaricdə yalnız o kitab nəşr olunur ki, onun müəllifinin həmin ölkədə şəxsi əlaqələri var. Bunun da mexanizmini hamınız yaxşı bilirsiniz...

Fəxri Uğurlu: Şərif bəy, həm ötən il xaricdə kitabı çıxmış bir müəllif, həm də daha bir böyük nəşriyyatın nümayəndəsi kimi bu işlərin çözümünü siz necə görürsünüz?

Şərif Ağayar: Şübhəsiz, bu işlər, az əvvəl deyildiyi kimi, sistemli görülməlidir. Ədəbiyyatın dünyaya pərakəndə qaydada çıxışı alınmır. Sistemli olmağı üçün də Azərbaycanda sağlam ədəbi mühit yaradılmalıdır. Sizin də bir məqalədə yazdığınız kimi, dünyaya çıxmaq yox, Bakıda elə mühit yaratmalıyıq ki, dünya özü bura gəlsin. Bunun yolları çoxdur. İndiyəcən nə qədər çalışsaq da, Azərbaycan kinosunu, ədəbiyyatını yaşadığımız regionda qəbul etdirə bilməmişik. Azərbaycanda son dövrlər yazılan romanların çoxunu oxumuşam, qəti qənaətim budur ki, ən azı qonşu ölkələrdə tanıdılmağa layiq əsərlərimiz var. Bəzən cəmiyyət öz dəyərlərinə sahib çıxmaq qabiliyyətini itirir, mədəni immuniteti aşağı düşəndə öz korifeylərini belə unudur. Dünya təcrübəsindən də bilirik ki, bəzən ədəbiyyat bir milləti dərin mənəvi-siyasi böhrandan çıxara bilir. Bu mənada dövlət ədəbiyyata, onun dirçəlişinə dəstək olmalıdır.

Nərgiz Cabbarlı: Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən nəşriyyatlar getdikcə aktivləşir, ancaq hansısa nəşriyyatın bir yazıçını kəşf eləyib ölkəyə tanıtdığının, dünyaya çıxardığının hələ də şahidi olmamışıq.

Etimad Başkeçid: Əvvəlcə məndən qabaq danışılanlara münasibətimi bildirmək istəyirəm. Dünyaya çıxmaq problemi ortaya atılanda mənə elə gəlir, biz atı arabanın arxasına bağlayırıq. İşin obyektiv tərəfi bundan ibarətdir ki, üstünə getdiyimiz məsələ bizim üçün hər zaman, hər sahədə aktualdır. Ancaq bu məsələnin müzakirəsi çox vaxt intellektual səviyyədə aparılmır. Necə deyərlər, əvvəlcə evin içi, sonra çölü. Öz mühitimizdə əskiklərimizi tamamlamadan dünyaya çıxmaq arzusuna düşmək gülüncdür. Hazırda bizdə ədəbi prosesi canlandıran instrumentlərin heç biri yoxdur.

Nərgiz Cabbarlı: Yazıçılar Birliyinin öz mətbu orqanları var, redaksiyalar adətən gələn yazıları öz arşınlarıyla ölçəndən, süzgəcdən keçirəndən sonra çapa buraxırlar. Ədəbi saytlar arabir kitabların satış reytinqini ictimaiyyətə təqdim edir. Bunların özünü də hardasa ədəbi meyarların qorunmasına kiçik bir cəhd kimi qiymətləndirmək olar.

Etimad Başkeçid: Yuxarıda dediklərimdən elə çıxmasın ki, mən ədəbiyyatımızın xarici ölkələrdə tanıdılması yollarını axtarmağın tərəfdarı deyiləm. Sadəcə nə qədər ciddi müzakirələr açsaq, ağıllı təkliflər versək belə bu məsələ çözülmür ki, çözülmür. Əhalisi, inkişaf səviyyəsi, başqa göstəriciləri bizə uyğun gələn bütün ölkələrdə bu kimi məsələlər dövlət səviyyəsində təşkil olunur.

Nərgiz Cabbarlı: Ədəbiyyat İnstitutu səviyyəsində, əlbəttə, müəyyən işlər görülür. Ancaq başdan-ayağa bütün prosesləri izləmək, bütün çap məhsullarını araşdırmaq bir institutun gücü çatan iş deyil. Yazıçılar Birliyindən soruşsaq, onlar da eyni işlərlə məşğul olduqlarını deyəcəklər. Ancaq bu işlər bir-biriylə əlaqələndirilmir, uzlaşdırılmır, hərə öz çevrəsində fırlanır, odur ki, ortaya vahid planlı, strateji hədəfli iş çıxmır. Yazıçılar Birliyinin indiyə qədər dünyaya tanıtmağa çalışdığı aşağı-yuxarı eyni adamlardır, yəni belə imzalar bəlli bir dar çərçivədən kənara çıxmır. Düşünürəm ki, müzakirə olunan məsələnin həlli üçün bütün əvvəlkilərin fövqündə duran tamam fərqli bir qurum, ədəbi ictimaiyyətdə savadı, obyektivliyi şübhə doğurmayan insanlardan ibarət şuramı deyim, komissiyamı deyim, nəsə bir təsisat yaradılmalıdır. Bu da yalnız dövlətin dəstəyilə baş tuta bilər.

Şərif Ağayar: Məlumdur ki, ASAN xidmət son illərin ən uğurlu layihələrindən biridir. Bu nümunədən bəhrələnib “Asan ədəbiyyat” sistemi də yaratmaq lazımdır. Şəxsən mən Ədəbiyyat İnstitutunun işindən narazı deyiləm - yazıçıların ədəbi fəaliyyətini izləyirlər, dişə dəyən əsərlər haqda məqalələr yazırlar, onları ədəbi meyarlar əsasında qiymətləndirməyə çalışırlar. Ancaq Elmlər Akademiyası həm də bir az rəsmi qurumdur, elə məsələlər var ki, onun tribunasından açıqlana bilməz. Bu cür məsələlər sənət yönümlü QHT-lərin əliylə həyata keçirilsə, daha yaxşı olar... Naşir-oxucu bağlantısının istənilən şəkildə qurulmamasının bir səbə?i də budur ki, bölgələrimizdə kitab mağazaları yox dərəcəsindədir. Bəziləri deyirlər ki, elektron kitablar bu boşluğu doldurur, ancaq elə deyil. Biz kitabın bütün bölgələrə, kəndlərə ayaq açmasına çalışmalıyıq. Azərbaycan vətəndaşı kitabın qoxusunu həyatının bütün sahələrində duymalıdır. Biz qətiyyətlə deyə bilmərik ki, insanlar kitab oxumur, çünki oxucuya kitabı layiqincə təqdim edə bilmirik.

Etimad Başkeçid: Bizim insanların çoxunda belə bir hiss var ki, iki cüt bir tək hekayə yazmışamsa, mütləq dünyaya çıxmalıyam, mükafatlar almalıyam. Ancaq belə bir diqqətə nail olmaq üçün insan öz üzərində uzun illər çalışmalıdır. Zamanla bu da olacaq. Əsas odur ki, gənclərimizə oxu vərdişi aşılansın. Mən Slavyan universitetində işləyəndə rektor Kamal Abdullanın təşəbbüsüylə belə bir qayda qoyulmuşdu ki, imtahana buraxılması üçün tələbə semestr ərzində siyahısı verilmiş 20 əsəri oxumalıydı, yəni bu üsulla tələbələr bir növ attestasiyadan keçirilirdilər. Sizə səmimi deyim ki, metod yaxşı effekt verirdi.

Şərif Ağayar: Elə adını çəkdiyiniz universitetdə yaradıcılıq fakültəsinin təsis olunması da ədəbi prosesi canlandırmaq, gəncləri kitaba yovuşdurmaq istiqamətində yaxşı bir cəhd idi. İndi həmin ənənə Dillər universitetində dirçəldilir...

Etimad Başkeçid: Belə bir yanlış qənaət də var ki, tərcüməçilik qabiliyyətdir, bundan ötrü xüsusi istedad tələb olunmur. O vaxt mən təklif vermişdim ki, tələbələr arasından istedadlı olanları seçib ayrıca yetişdirək.

Fəxri Uğurlu: Az da olsa, xarici dili bədii cəhətdən mükəmməl bilən tərcüməçilərimiz də var. Məsələn, Vilayət Hacıyev. Tutalım, hansısa universitet belə ustadlara şərait yarada bilməzmi ki, hər il öz kursuna üç, beş, on tələbə götürüb, onların yetişdirilməsi ilə əlahiddə qaydada məşğul olsun?

Etimad Başkeçid: Universitet rəhbərliyi istəsə, buna şərait yarada bilər. İndiki zamanda istedadlı tələbənin üstündə əsmək, beləsinə əlavə vaxt ayırmaq işin yalnız xeyrinə olar.

Şərif Ağayar: Pis orasıdır ki, bizdə xarici dil bilən xeyli adam olsa da, azərbaycandilli xaricilər yox dərəcəsindədir. Bu, ədəbiyyatımzın dünyada yayılması baxımından gerçək fəlakətdir. Üstəlik, təkcə əsərlərin əcnəbi dillərə çevrilməsi yox, çevrildiyi dildə redaktə olunması üçün də belə kadrlar lazımdır. Volter deyir ki, bilik almaq qonşudan od almağa bənzəyir. Biz təkcə od alan yox, od verən qismində tanınmağa da nail olmalıyıq.

Etimad Başkeçid: Biz ümumilikdə məktəbdən danışırıqsa, ali məktəblərin müvafiq fakültələrinin nəzdində yaradıcılıq emalatxanaları yaradılmalı, bu cür sənət atelyelərinə rəhbərlik sınaqdan çıxmış peşəkarlara tapşırılmalıdır. Keçmişdə də belə olub - hər bir görkəmli sənətkarın məktəbi, studiyası, emalatxanası, atelyesi olmalıdır ki, öz davamçılarını yetişdirsin, sənətinin sirlərini gələcək nəsillərə ötürsün, daha özüylə qara torpağa aparmasın. Üstəlik, Azərbay?an universitetlərində müxtəlif sənət sahələri üzrə ciddi dərslik çatışmazlığı var, bunun uzun bir siyahısı da tutulub. Tərcümə sahəsi üzrə nəzəri mənbələrin qıtlığı da bu sıraya aiddir.

Şərif Ağayar: Əslində, yaşadığımız internet dövründə ali məktəb müəllimlərinin çağdaş tələblərə uyğun mühazirələr hazırlamağı üçün çox rahat şərait var, ancaq müəllimlərin əksəri nəzəri biliklərini artırmaqdan qaçır, özünü əziyyətə vermir.

Şərif Ağayar: Hədəfləri dəqiq müəyyənləşdirmək çox ciddi məsələdir. Məsələn, Türkiyədə kino sənayesi inkişaf edir. Onlar yeni film istehsalına başlayanda materialın yerli tamaşaçıları, Şərq ölkələrini, yoxsa Qərb festivallarını hədəflədiyini özləri üçün müəyyənləşdirirlər. Ədəbiyyatda da belə təsnifləndirmə olmalıdır. Ola bilər Azərbaycan oxucusunda maraq doğuran bir əsər xarici bazarda yeriməsin.

Şərif Ağayar: Ayrı-ayrı istisnalar bəlkə də ola bilər, ancaq belə hallar sistemli işin yerini verməz. Məqsədli, sistemli iş görmək üçün dəqiq hesablamalar aparmaq vacib şərtdir. Bu, təxminən o deməkdir ki, yaxşı qələmi olan, məsələn, otuz nəfəri seçib onların təsnifatını aparırsan. Ola bilsin, həmin otuz nəfərdən hansısa küçədə avara gəzənin, cındırından cin ürkənin, ya ədəbi mühitdə hörməti olmayanın biridir, ancaq sən onun əsərini dünya oxucusunun üzünə ürəklə çıxarıb, Azərbaycan ədəbiyyatına qazanc gətirərsən. Yəni bu iş təsadüfi adamlara, alverçilərə, qərəzkarlara yox, sözün qədrini-qiymətini bilən vicdanlı insanlara tapşırılmalıdır.

Etimad Başkeçid: Həm də, fikrimcə, biz ədəbiyyata lazım olduğundan artıq ciddi münasibət bəsləyirik, bu da bizə öz ədəbiyyatımızı dəyərləndirməkdə mane olur. Dostoyevskini, Tolstoyu görəndə əlimiz-ayağımız əsir, Folkner deyiləndə gözlərimiz bərəlir, Markes adı gələndə...

Şərif Ağayar: Hətta bəzən uşaqlar Nizamiyə yaxın düşməkdən qorxurlar...

Etimad Başkeçid: Çünki ədəbiyyata əyləncə kimi yanaşmırlar. Amma unutmaq olmaz ki, ədəbiyyat həm də spesifik əyləncə növüdür.

Fəxri Uğurlu: Nərgiz xanım, bir naşir kimi deyin, bizdə nəşriyyat-müəllif-oxucu münasibəti formalaşıbmı?

Nərgiz Cabbarlı: Xeyr. Məsələn, bizim nəşriyyat sifarişçilərlə işləyir. Ürəyimiz istəyən, ancaq pulu, sponsoru olmayan müəllifə əməkdaşlıq təklif edə bilmirik. Əməkdaşlıq yalnız sifarişçinin təklifi əsasında baş tutur. Halbuki arzuladığımız yüksək standartlara görə, nəşriyyat nəinki müəllifdən pul tələb etməməli, əksinə, qazancının müəyyən faizini ona qonorar qismində ödəməlidir.

Fəxri Uğurlu: Dediyiniz standartların izinə düşüb dünya təcrübəsinə ekskurs eləyək. Ədəbiyyat tarixindən bəllidir, nəşriyyatlar, redaktorlar olub ki (şübhəsiz, indi də var), yazıçının əlindən tutub onu bütün dünyaya tanıdıb, ona Nobel mükafatı qazandırıb, öz müəllifini məişət qayğılarından, əsərlərinin vəkili, agenti olmaq kimi əzablı işlərdən ayırıb ona rahat işləmək imkanı yaradıb. Bəs biz nə vaxt belə bir şəraitə ümid eləyə bilərik?

Şərif Ağayar: Türkiyədə fəaliyyət göstərən “Can” yayınlarının dövriyyəsi cəmi Azərbaycan nəşriyyatlarının dövriyyəsindən çoxdur. Azərbaycanda nəşriyyatla yayım şirkətləri arasında da normal əlaqə yoxdur. Bu sistem də qurulmayıb.

Nərgiz Cabbarlı: Bizdə yazıçı gecə-gündüz bunun dərdini çəkir - görəsən harada işləyim ki, həm ailəmi dolandırım, həm də yaza bilim.

Şərif Ağayar: Belə olanda da peşəkar yaradıcılığa vaxt ayıra bilmir. Ona görə də yazıçı ta yetkinlik həddinə çatıb dünya bazarına çıxana qədər dövlətin əli onun kürəyində olmalıdır. Çox təəssüf ki, indiki reallıqda başqa cür mümkün deyil.

Etimad Başkeçid: Xaricdə fəaliyyət göstərən ədəbi saytlar, jurnallar var. Bu işləri onların vasitəsilə görürük.

Etimad Başkeçid: Olur. Özümüzdən bədgüman olmayaq, hazırda bizdə də dünya səviyyəli yazıçılar var. Sadəcə, onları dünyaya tanıtmaq üçün yollar tapılmalıdır. Elə bugünkü diskussiyamızın məqsədi də həmin yollara işıq tutmaqdır.

Şərif Ağayar: Etimad müəllimin sözünə qüvvət - bir dəfə fransalı həmkarımla söhbət əsnasında məlum oldu ki, fransız ədəbiyyatını orta səviyyədə bilməyimə baxmayaraq ölkəsinin ədəbiyyatına ondan yaxşı bələdəm. Deyəcəksiniz niyə? Çünki onlar bu məsələlərə bizim qədər ciddi baxmırlar. Bizdə bir sıra təcrübəli, usta redaktor var ki, inandırım sizi, onların bəyəndiyi əsərlər dünyanın hər yerində bəyənilər. Belə adamlar bizim milli sərvətimizdir, onları qorumaq boynumuzun borcudur. Unutmamalıyıq ki, hər cür qələbə öncə kitablarda qazanılır.

Etimad Başkeçid: Bəli, dünyanı idarə edən ölkələrin hər biri həm də kitab sahəsində liderdir.