“Əziz dost"un tərcüməsi haqqında - Seymur Baycan yazır...

Bunun iki səbəbi var. Birinci səbəb məhz yazı-pozu əhlinə aiddir. Əgər yazıçısansa, əgər yazı-pozu işiylə məşğulsansa, bir neçə əsəri “Keçi”, “Xoruz”, “Uşaq və buz” şeirləri kimi əzbər bilməlisən.

Bəs hansı əsərləri?

Bunu hər kəs özü müəyyən etməlidir. Burda konkret resept, siyahı yoxdur və ola da bilməz. İnsanın təbiəti, həyatında baş vermiş hadisələr, taleyi onu bir neçə əsərlə əbədi bağlamalı və beləliklə, hər bir yazı adamının əzbər bildiyi bir neçə əsər olmalıdır. Məsələn, mən “Sakit Don” əsərini bir neçə dəfə oxumuşam. Qurbanolduğum imkan versə, “Sakit Don”u yaxın günlərdə bir daha oxuyacam. Bəzi əsərləri elə əzbərdən bilməlisən ki, əsəri oxuyanda özünü illərlə yaşadığın evdəki kimi hiss etməlisən. Əsəri oxuyanda özünü elə hiss etməlisən ki, sanki illərlə yaşadığın evdə gəzirsən. Burda hər əşyanın yeri, təyinatı sənə lap çoxdan məlumdur. Bu evin bütün künc-bucaqları sənə doğmadır. Sən bu evdə gözüyumulu da gəzə bilərsən.

İkincisi, illər keçir, təcrübə artır, həyata, hadisələrə münasibət dəyişir. Beləliklə, əsərdən aldığın mesajlar da istər-istəməz dəyişir. İyirmi yaşlı adamla əlli yaşlı adamın həyata, hadisələrə baxışı eyni ola bilməz. Bu, mütaliə prosesinə, əsərə münasibətdə də özünü göstərir. Yerdəyişmələr baş verir. Bəzi səhnələr sənə daha əvvəlki kimi güclü emosional təsir göstərmir. Əvvəllər sənə çox da təsir etməyən bəzi səhnələrin isə qiyməti daha da artır.

Məsələn, gənc yaşlarımda mənim üçün “Əziz dost”da sevgi-məhəbbət söhbətləri daha maraqlı, daha cəlbedici görünürdü. O vaxtlar şair Norber de Varenin ölüm haqqında monoloqunu, əlbəttə, dərindən hiss edə bilməzdim. Çünki sağlam idim, gənc idim, başımda küləklər vıyıldayırdı. Ölüm isə uzaqda idi... İndi sevgi-məhəbbət səhnələri əhəmiyyətini itirib.

Əvəzində şair Norber de Varenin ölüm haqqında monoloqu indi daha güclü emosiya yaradır. Xülasə, deməyim odur ki, klassika klassikadır və hər zaman, hər yaş dövründə aktualdır.

Əsərin tərcüməsinə birmənalı qiymət vermək mümkün deyil. Atalar sözləri, məsəllər, frazeoloji birləşmələr tərcümədə yerində və çox gözəl istifadə olunub. Məsəllərin, atalar sözlərinin, frazeoloji birləşmələrin yerində, gözəl istifadə olunmasından həzz alırdım. Ona görə də tərcümədə “yaşandı”, “yaşanır”, “yaşatdı” sözlərinə rast gələndə, yumşaq desəm, itə dönürdüm. Sözün həqiqi mənasında, elə bil ləzzətlə yediyim yeməyin içindən bir topa tük, mətbəx böcəyi, milçək çıxırdı. Dili, folkloru yaxşı bilən insanlar tərcümədə “yaşandı”, “yaşanır”, “yaşatdı” sözlərindən, görəsən, niyə istifadə edib? Bu suala axıra kimi məntiqli bir cavab tapa bilmədim.

Konkret misallara keçək:

1. “Fransız həyatı” qəzeti mənə necə gözəl anlar yaşadıb. Səh. 47.

Əziz tərcüməçilər (Şain Sinaria, İlahə Əliyeva), xoş anları yaşatmırlar. Xoş anları bəxş edirlər. Əgər lüğətinizdə “bəxş edib” sözü yoxdursa, bərk ayaqda “xoş anlar veriblər” yaza bilərdiniz. Belə olan halda cümlə daha abırlı, urvatlı görünərdi. “Yaşadıb” sözünün istifadəsinə burda heç lüzum yox idi. “Yaşadıb” sözü adamın gözünə zəhərli tikan kimi girir.

2. Öz yazısını qəzetdə çap olunmuş halda görmək eşqi ilə yaşayan Jorj Dürua gecəni çox narahat yatdı. Səh. 75.

“Yaşayan” sözünün istifadəsinə ehtiyac yoxdur. Cümlə belə olmalı idi:

"Öz yazısını qəzetdə çap olunmuş halda görmək eşqi ilə alışıb-yanan Jorj Dürua gecəni çox narahat yatdı."

3. Beş dəqiqədən sonra onu bir neçə gün əvvəl unudulmaz bir səhər yaşadığı həmin iş otağına müşayiət etdilər. Səh. 86.

Hörmətli tərcüməçilər, səhəri yaşamırlar, səhəri keçirirlər. Cümlə belə olmalıdır:

"Beş dəqiqədən sonra onu bir neçə gün əvvəl unudulmaz bir səhər keçirdiyi həmin iş otağına müşayiət etdilər."

4. O, indi tam əmin idi ki, bundan sonra onun gündəmdə olan hadisələr haqqında yazdığı heç bir məqaləni "zəifdir, bu şəkildə çapa gedə bilməz" deyə özünə qaytarmayacaqlar. Səh. 94.

“Gündəm” sözünü görəndə elə bil qutuda əfi ilan gördüm. “Gündəm” sözünün əvəzinə “gündəlik”, “baş verən”, “cərəyan edən” sözlərindən istifadə oluna bilərdi. Məsələn belə:

"O, indi tam əmin idi ki, bundan sonra onun gündəlikdə olan (baş verən, cərəyan edən) hadisələr haqqında yazdığı heç bir məqaləni “zəifdir, bu şəkildə çapa gedə bilməz” deyə özünə qaytarmayacaqlar."

5. Pencəyinin üzü ilə astarı arasına sürüşüb düşən sikkəni tapanda necə sevinc yaşadığına işarə vurmuşdu. Səh. 134.

Ya Rəbbi, mənə səbir, güc, dözüm ver. Bir ateist kimi sənə yalvarıram. Mənə səbir, güc, dözüm ver ki, bu “yaşandı”, “yaşanır”, “yaşatdı” adlı zülmə dözə bilim. Razıyam, qoy bu mənim yox, sənin iradən olsun. Amma mütləq olsun.

Hörmətli tərcüməçilər, bu nə cümlədir? Niyə özünüzü dağa-daşa salmısınız? “Sevinc yaşadığına” nədir? Bu nə deməkdi? Bu, Azərbaycan dili deyil, bu, xalis moltanı dilidir. Cümlə sadəcə belə ola bilərdi:

"Pencəyinin üzü ilə astarı arasına sürüşüb düşən sikkəni tapanda necə sevindiyinə işarə vurmuşdu."

Vəssalam. Hissləri qüvvətləndirmək, emosiyanı artırmaq üçün “sevindiyinə” sözünün əvvəlinə “ürəkdən” sözü əlavə etmək mümkündür.

Məsələn, cümləni belə də tərcümə etmək olardı:

"Pencəyinin üzü ilə astarı arasına sürüşüb düşən sikkəni tapanda necə ürəkdən sevindiyinə işarə vurmuşdu."

6. Sonra fikirləşdi ki, valideynlərinə belə bir müraciət heç də münasib deyil, çünki yaşadığı bu faciəli problemlə qətiyyən uyğun gəlmir. Səh. 197.

Hörmətli tərcüməçilər, faciəni yaşamırlar, faciə ilə üzləşirlər. Cümlə belə olmalı idi:

"Sonra fikirləşdi ki, valideynlərinə belə bir müraciət heç də münasib deyil, çünki üzləşdiyi bu faciəli problemlə qətiyyən uyğun gəlmir."

7. Yaşadığı şokdan barmaqları qıc olub silahdan necə bərk-bərk yapışmışdısa, tapançanı onun əlindən zorla dartıb çıxartdılar. Səh. 205.

Yuxarıda etdiyim duanı bir daha təkrar etmək məcburiyyətindəyəm. Ya Rəbbi, mənə səbir, güc, dözüm ver. Bir ateist kimi sənə yalvarıram. Mənə səbir, güc, dözüm ver ki, bu “yaşandı”, “yaşanır”, “yaşatdı” adlı zülmə dözə bilim. Razıyam, qoy bu mənim yox, sənin iradən olsun. Amma mütləq olsun.

Əziz tərcüməçilər, şoku yaşamırlar, şoka düşürlər. Cümlə belə olmalı idi:

"Düşdüyü ("keçirdiyi" də ola bilər) şokdan barmaqları qıc olub silahdan necə bərk-bərk yapışmışdısa, tapançanı onun əlindən zorla dartıb çıxartdılar."

8. Əslinə qalanda, bu qısqanclığı o yox, dünyadan köçüb gedən Forestye yaşamalıydı. Səh. 295.

Əziz tərcüməçilər, qısqanclığı necə yaşamaq olar? Bu nə cümlədir? İnsan məşğul olduğu işin məsuliyyətini dərk etməlidir. Allah sizə insaf versin!

9. Adətən, bu cür sevinc hissini xudbin, şöhrətpərəst, özündənrazı, diribaş, qadınların xoşuna gələn, eləcə də onların hissləri ilə oynayıb, onların sevgilərindən istifadə edib, onların hesabına yüksəlib cəmiyyətdə böyük bir vəzifə tutan kişilər yaşayırlar. Səh. 305.

Əziz tərcüməçilər, hissləri yaşamırlar, hissləri keçirirlər.

Gətirilən misallardan tərcüməçilərin dilinin ciddi şəkildə aşınmaya məruz qalması açıq-aşkar görünür. Bəs kitabın redaktoru (Kərim Kərimli) hara baxıb? Niyə bu kobud səhvləri görməyib? Ədalət naminə bir daha mütləq qeyd etməliyəm ki, tərcümədə atalar sözlərindən, məsəllərdən, frazeoloji birləşmələrdən çox uğurla və yerində istifadə ediblər. Yəni bu tərcüməçilər səviyyəsiz, düşük türk serialları ilə böyüyən uşaq-muşaq deyil. Bu tərcüməçilər, Allah qoymasa, dili babat bilən adamlardır. Deməli, vəziyyət düşündüyümüzdən də ağırdır. İndi görün düşük, səviyyəsiz türk seriallarına baxa-baxa böyüyən nəslin dili nə gündədir.

“Yaşandı”, “yaşanır”, “yaşatdı” sözləri zərərverici həşəratlar kimi dilin canına daraşıb dili sürətlə qısırlaşdırmaqdadır. Ümumiyyətlə, sözün həqiqi mənasında, qeyrətli, təpərli bir oğlan meydana çıxmalı, altdan geyinib üstdən, üstdən geyinib altdan qıfıllanmalı, yaraqlanıb, yasaqlanıb dilin canına daraşmış “yaşandı”, “yaşanır”, “yaşatdı” adlı zərərverici həşəratlara qarşı amansız, qəddar müharibə elan etməlidir.