Hindistan dərvişi - Fəxri Uğurlu

Hələ atası induizmə (onun fikrincə) sonradan sırınmış bütpərəstliyi, çoxallahlılığı inkar eləyir, ümməti qədim arilərin unudulmuş monoteist dünyagörüşünə qayıtmağa, xristianlığa, islama bənzər təktanrılı dinə tapınmağa çağırırdı. Bu baxımdan onun da, sonralar dünya şöhrəti qazanası oğlunun da missiyası onlardan üç min il əvvəl yaşamış yəhudi peyğəmbərlərinin missiyasına çox bənzəyir.

Üstəlik, bu missiya hind xalqının, benqal dilinin sərhədləriylə çərçivələnməmişdi, başda Avropa olmaqla bütün qitələrə, bütün millətlərə təsir göstərmişdi. Qoca qitənin bəzi parlaq zəkaları hətta bu fikirdəydilər ki, Taqorun mistik nəğmələri, duaları onlara xristianlığı yenidən dəyərləndirmək, Məsihin təlimini daha dərindən anlamaq imkanı yaradıb.

***

“Gitancali” poemasının adını dilimizə dəqiq çevirmək üçün benqal dilinin incəliklərini bilmək gərəkdir. Təqribən belə də demək olar: “Dua-səna nəğmələri”. 157 şeirdən ibarət toplu orijinalda nəzmlə qələmə alınsa da, ingiliscəyə mənsur şeir janrında çevrilib. Tərcüməçi də bir özgəsi yox, müəllif özüdür.

Əsərin çevrilmə tarixçəsi belədir: 1912-ci ilin martında Taqor Avropa səfərinə çıxmağı planlaşdırır, ancaq bərk xəstələnməsi ucbatından səfər yazqabağı yox, mayın sonlarında baş tutur. Bu müddət ərzində yeni nəsə yazmağa halı olmayan işgüzar, məhsuldar şair bekar oturmamaq üçün “Gitancali”ni ingilis dilinə çevirməyə, daha doğrusu, onu ingiliscə yenidən yazmağa başlayır. Bu toplunu o, dörd-beş il ondan qabaq, əlli yaşı ərəfəsində qələmə almışdı, indi, özünün deməsinə görə, bir zaman yaslı-yaralı könlündə bayram tonqalı qalamış duyğuları, həyəcanları başqa dil vasitəsilə yenidən yaşamaq istəyirdi.

Londona çatanda müəllif “Gitancali”nin tərcüməsindən ibarət bir neçə dəftəri oxumaq üçün dostu, tanınmış incəsənət adamı Uilyam Rotenşteynə verir. Rotenşteyn əsəri bir gecəyə gözünə təpir, sonra dəftərləri irland əsilli məşhur ingilis şairi Uilyam Yeytsə ötürür. Yeytsin təşəbbüsü, həm də ön sözüylə toplu elə həmin 1912-ci ildə Londonda çap olunur. 1913-cü ildə isə Rabindranat Taqor “Gitancali”yə görə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülür. O, bu mükafatı alan ilk asiyalı qələm adamıydı.

***

“Gitancali” poetik topludan çox dini kitaba bənzəyir. Burada yer almış mənsur şeirlər Allahla söhbət, Tanrıya ünvanlanmış dualar, müəllifin aşiq olduğu fövqəlbəşər qüvvənin dərgahına göndərilən sevgi, mədhiyyə, yalvarış dolu məktublardır.

Dövrün pessimist-tragik Avropa poeziyası, skeptik-ateistik ədəbi-ictimai ovqatı fonunda Taqorun duaları unudulmuş bir dinin ehyası kimi zühura gəlir. Bu mistik nəğmələri induizmin Vedalarına, Upanişadlarına, buddizmin Dhammapadasına, zərdüştiliyin Qatalarına, Əhdi-ətiqin Zəburuna, Əhdi-cədidin İncilinə, Quranın Məkkə surələrinə qohumluq telləri bağlayır. Əsərin dünya savaşı ərəfəsində qaranlığa qərq olmuş Avropada böyük uğur qazanmasının bir səbəbi də, görünür, elə bu qohumluq, insanların dini-mistik duyğularını yerindən tərpətməsi, haqqa inam, gələcəyə ümid aşılaması, göylər səltənətinə yeni cığır açmasıydı.

Qərbdə o, şairdən də artıq neçə min il yaşı olan Şərq müdriki, din xadimi, gündoğandan zühur eləmiş peyğəmbər kimi qavranırdı. Bunu da unutmayaq ki, Rabindranat Taqor brahman nəslindən idi, ona belə bir rütbə anadangəlmə verilmişdi.

Hərçənd oxuduğu duaların Avropada qazandığı uğur hamıdan çox müəllifin özünü təəccübləndirmişdi, Taqor hesab eləyirdi ki, ingilis dilini çox pis bilir.

***

Müəllif sufi şairlər sayaq Tanrıya sevgilisi, dostu, sirdaşı kimi üz tutur:

Mən nəğmələrimin verdiyi sevincdən sərməst olub özümü unuduram və səni – mənim Allahımı öz dostum adlandırıram”.

Taqorun lirik qəhrəmanı özünü öz bütündə əridib itirməyə, sufilərin təbirincə desək, Allahda fəna olmağa çalışır. Bu duanı əsərin başlıca hədəfi, proqramı da saymaq olar: “Qoy mənim heç bir diləyim başa gəlməsin, qoy ömrüm başdan-başa sənin iradənin təcəssümünə çevrilsin”. Bunu deməklə şair tanrısından onu özbaşına buraxmamağı diləyir, özünü Allaha tapşırır, öz arzusundan, niyyətindən, planlarından üz döndərib həyatını, varlığını büsbütün Yaradanın ixtiyarına verir, özünü Tanrıya təslim eləyir:

Bazar bağlandı, işləyənlər azad oldu, məni çağırmaqdan yorulanlar hay vermədiyimi görüb qəzəblə uzaqlaşdılar. Mənsə yalnız sənin hökmünə müntəzirəm ki, nəhayət, özümü ona təslim eləyim”.

İnsan öz cılız ağlıyla xeyirin harada, ziyanın harada olduğunu anlamaya bilər, faydalı sandığı bir yolun onu fəlakətə apardığını qanmaya bilər, ancaq fövqəlbəşər qüvvəyə bütün bunlar əyandır. Böyük Şahmatçı bütün gedişlərin sonunu görür, odur ki, mömin bəndənin hələ bu dünyadaykən özünü Ona təhvil verməkdən, Onun iradəsinə təslim olmaqdan doğru yolu yoxdur.

Elə “təslim” kəlməsiylə bir kökdən yaranmış “islam” anlayışının da mənası, mahiyyəti budur: öz iradəni, niyyətini, qürurunu şeytana təhvil verib Tanrının ssenarisində rol almaq, ilahi iradəyə könüllü tabe olmaq, Tolstoyun təbirincə desək, dərk olunan azadlıqdan əl çəkib hiss olunmayan asılılığı qəbul eləmək.

***

Eynən qədim peyğəmbərlər kimi o da Allaha qəzalar, fəlakətlər içindən sıyrılıb pənah aparmışdı. 1902-ci ildə həyat yoldaşının vəfatından sonra qırx bir yaşlı şair bu itkinin acısıyla “Yaddaş” adlı poetik silsilə qələmə aldı. Ancaq fələk hələ onunla haqq-hesabı çürütməmişdi – 1903-cü ildə qızlarından biri vərəmdən, 1907-ci ildə kiçik oğlu vəbadan öldü. Bu aralıqda onun müdrik kimi yetişməsinə böyük təsir göstərmiş, ona həm mənəvi, həm maddi dayaq olmuş sevimli atası da dünyadan köçdü.

Qırx yaşını yenicə geridə qoymuş bir insan üçün bunlar dözülməz itkilərdir, bir başqası belə ağır cəzaya görə dinindən, imanından dönər, allahına asi düşərdi. Taqor isə tanrısını qətldə suçlamadı, Yaradanın əlini doğmalarının qanına batırmadı, fələyin başına gətirdiyi bəlalara, canına kəsdiyi cəzalara, işgəncələrə Allahı sevməklə, şərdən, şeytandan Ona sığınmaqla cavab verdi. Buna görə də ağrılardan, əzablardan qəzəb yox, əsər yarandı:

Göy guruldayır, külək coşur. Gecə kömür kimi qapqara. Dağıt qaranlığı! Öz həyatınla sevgi çırağını yandır!”

***

Taqorun lirik qəhrəmanı bütün idealist filosofların, şairlərin, yazıçıların “ləhcəsində” danışır, müəllifini onlarla bir mərtəbəyə, bir dərgaha qaldırır. Bu ilahinamələrdə Platondan tutmuş Nizamiyə, Plotindən Avqustinə, Əttardan Mövlanaya, Nəsimidən Spinozaya, Hüqodan Tolstoya qədər hər kəsin barmaq izini, Rilkedən Ramiz Rövşənəcən neçə-neçə şairin ruh yaddaşını, genlərini tapmaq olar. Taqor öz sevdiyinə ikinci şəxs qismində yanaşsa da, onu öz canından ayrı tutmur, ona haqqın, gözəlliyin mənbəyi, özünə isə onun təcəllası kimi baxır.

Çünki canın canısan, ey canımız! –

deyən Nəsimi aşağıdakı parçada elə bil yenidən söz meydanına at sürüb:

Mənim məqsədim hər əməlimdə səni zühura gətirməkdən ibarət olacaq – bilirəm ki, sən məni pənahında saxlayacaqsan”.

Yaxud Ramiz Rövşənin Allaha ünvanladığı,

Tanımadı qapım səni…

– bəndiylə bitən məşhur ilahinaməsinin aşağıdakı parçaya ruh qohumluğunu görmək üçün dərin fəhm, iti sezgi yiyəsi olmağa hacət yoxdur:

Mən onunla görüşmək ümidiylə yaşayıram; amma bu görüş müyəssər olmur ki, olmur”.

Aşağıdakı pritçada isə elə bil Platonun mağarasında zəncirə vurulmuş qafillərdən biri danışır:

– Mən özüm. Bunları mən özüm belə ustalıqla döyüb bərkitmişəm. Düşünürdüm ki, yenilməz qüdrətimlə bütün dünyanı əsir alıb tək özüm azad qalacağam. Gecə-gündüz bu zəncirin üstündə işlədim, onu odda-alovda közərdib ağır çəkiclə döydüm. İş başa çatıb zəncirin halqaları qırılmaz surətdə bir-birinə bənd olanda gördüm ki, mən heç kimi yox, özümü zəncirləmişəm”.

***

Dünyəvi arzulara könül verən, canını maddi aləmə buxovlayan insan daşıdığı ömür yükünü duz yükünə çevirir. Bədən ruhun iş otağı, onun dünyayla əlaqəsini tənzimləyən rabitə qurğusu, Yaradanın icad elədiyi kosmik aparatdır. Yalnız bu missiyasını yerinə yetirəndə insan cismi mötəbərlik, müqəddəslik qazanır.

Ancaq bədənin ruhun canatımlarına müxalif maraqları da var, insan bu maraqların – tamahının, ehtirasının ardınca sürünəndə qanadlarını yandırır, çiyinlərini gücə salır, canını artıq yük kimi, şələ kimi daşıyır. Bu, elə bir yükdür ki, onu yük yiyəsinin özündən başqa bir kimsə çəkə bilməz, bu işdə nə anası, nə balası onun dadına çatar. Bədən ruha işlədikcə öz yükündən xilas olur. Yalnız bu halda fani insan cismi kosmik missiyasını yerinə yetirmiş sayılır:

***

Bu həyat özü boyda bir məclisdir, Tanrı kimi bu məclisə çağırırsa, ona həm dinləmək, həm də danışmaq imkanı verir. Bu imkandan yararlanıb böyük mətləblərə vaqif ola, böyük həqiqətlər dilə gətirib böyük işlər görə də bilərsən, o məclisdə yeyib-içib mürgüləyə, ömrü yuxuya verə də bilərsən. Yalnız birinci halda bu qaranlıq mağaranın bacası üzünə açılacaq, arzusunda olduğun dərgaha ayaq basacaqsan; qalan bütün hallarda bir siçan deşiyinə təpilib ilan-çayana yem olacaqsan:

İndi soruşuram: nəhayət, o saat gəlib çatıbmı ki, mən içəri girib sənin çöhrəni görə bilim, sənə salamımı səssiz-səmirsiz verə bilim?..”

***

Səksən il ömür sürmüş Rabindranat Taqorun yaradıcılığı qollu-budaqlıdır – yazıçının onlarla poetik toplusu, səkkiz romanı, çoxlu pyesi, daha nələri, nələri var. Bundan başqa o, gözəl rəsmlər də çəkib, xoş musiqilər də bəstələyib.

On üçüncü əsrdə yaşamış Əmir Xosrov Dəhləvi – Nizami Gəncəvinin ilk böyük ardıcılı, fars dilində yazıb-yaratmış türk oğlu klassik hind ədəbiyyatının da, musiqisinin də banisi sayılırsa, modern çağa keçid dövründə həyata qədəm qoymuş Rabindranat Taqoru da yeni Hindistanın mənəvi atası saya bilərik. Təsadüfi deyil ki, bu ölkənin himninin sözü də, musiqisi də onun qələmindən çıxıb. Təkcə bu faktın özü eşidənlərə az şey demir.

Böyük sənətkar ta gəncliyindən ictimai işlərdən də uzaq düşməyib, Hindistanın sosial-siyasi həyatına heç vaxt biganə qalmayıb. Bu kiçik yazıda onun fəaliyyətinin bütün yönlərinə toxunmaq, xalqının maariflənməsi, ölkəsinin ingilis əsarətindən qurtulması uğrunda gördüyü işləri sadalamaq imkanımız olmadı. Yalnız bunu vurğulamaq istərdik ki, Taqorun öz vətəninin, millətinin həyatında tutduğu yer, oynadığı rol bircə böyük istedadın, bircə parlaq zəkanın bir xalqın taleyinə necə yön verdiyinə, onun ruhunu necə səfərbər elədiyinə, onu özünə necə tanıtdığına daha bir gözgörəti sübutdur.

“Yeni Azərbaycan” qəzeti