“Nə qədər Əkrəm Əylisli oxumaq olar?” - Gənc yazar ədəbiyyatımızı sərt tənqid etdi

– “Amanabənd”ın təqdimatından təxminən üç aya yaxın vaxt keçir. İlk iki ayda demək olar, hər gün oxuculardan təbrik mesajları alırdım. İndi də həftədə bir neçə dəfə mesajlar gəlir. Çox adam fikir bildirdi, rəy yazdı. Düzü, bu qədər reaksiya gözləmirdim. Təəccübləndim. Ümumi reaksiyalardan çox məmnun qaldım. Təqdimat da yaxşı keçmişdi. Xeyli adam gəldi. Təntənəli keçdi demək olar.

– Ədəbi mühit deyəndə, bizdə bu, sosial şəbəkə müstəvisindədir də, onsuz. Kənarda xüsusi bir mühit yoxdur. Məsələn, səninlə biz heç vaxt hardasa oturub söhbətləşməmişik. Bir-iki dəfə hansısa təqdimatda rastlaşıb ayaqüstü nəsə danışıb sağollaşırıq. Bizim dərnəyimiz yox, ədəbi kafemiz, yığıncağımız yox. Ona görə də, özümü ədəbi mühitdən kənarda hiss etmirdim. Sadəcə sosial şəbəkələrdən istifadəni azaltmışdım. Bu da şüurlu seçim idi. Təhsil alırdım, kitab yazırdım, həyatımı yaşayırdım. Sosial mediaya çox aludə olmamağa çalışırdım, sosial media sənə verdiyindən çox alır, ona görə də çalışıram, çox baş qoşmayım. Müəyyən müddətdən bir aktiv olub passivləşirəm. Sosial media mənim üçün həyat tərzi yox, işimi, fəaliyyətimi təqdim edəcəyim məkandır.

– Təyin etmədi, namizədliyimi irəli sürdü, üzvlər də məni seçdi. Əslində, mən AYO sədrliyinə razılıq verəndə buna həm də vəfa borcu kimi baxırdım. Çünki mənim dünyagörüşümün formalaşmasında AYO-nun böyük payı var, AYO olmasaydı, bir çox məsələlərdə ilişib qalacaqdıq, o, bizə mərhələ adlamağa kömək etdi. Sədr olanda mən təşkilatı növbəti mərhələyə keçirmək istəyirdim. Planlar, layihələr vardı, amma təəssüf, baş tutmadı. Əvvəlcə pandemiya düşdü, ardınca da müharibə başladı. Amma düşünürəm ki, “Amanabənd” romanı da yeni mərhələnin bir rəmzidir. Bu romanın müasir Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir dad, yeni bir üslub və yanaşma olduğu qənaətindəyəm. Mən AYO-nun sədriyəmsə, bu, həm də AYO-nun məhsuludur.

– Azərbaycanda normal ədəbi mühit olsa, AYO çox şeylərə nail ola bilər. Təşkilatın qeydiyyatı məsələsi hələ də həllini tapmayıb. Jurnal nəşr etməyə, hansısa bir layihə həyata keçirməyə resursumuz yoxdu. Fərdi miqyasda əlimizdən gələni edirik. Kitab tərcümə edirik, redaktə edirik, məqalələr yazırıq, kitablarımız çıxır, harda tədbir olur, gedirik. Nə əlimizdən gəlirsə, edirik. Amma proses fərdi müstəvidən, fərdi fədakarlıqdan o tərəfə keçmir. Roman müsabiqələri, kitab festivalları yoxdur, bürokratik əngəllər də əl-qol açmağa imkan vermir. Təkan lazımdır, fərdi miqyasdakı fəaliyyət də bu təkan üçün yetərli deyil.

– Yox, bu da təbiidir. Əvvəllər məşhurluq gətirən neçə sənət sahəsi var idi? Rəssamlıq, yazıçılıq, müğənnilik vardı. Aradabir memarlıq-filan da yada düşürdü. Amma indi məşhurluq adiləşib. Blogerlər, instaqramerlər, tvitterçilər – influenserlər ortaya çıxıb, böyük izləyici kütlələrinə sahibləniblər. İndi camaat onların fikirlərinə əhəmiyyət verir. Media da onlarla maraqlanır, çünki klik gətirirlər.

Yazıçılıq isə, təkcə yazıçılıq deyil, təfəkkürlə məşğul olan digər sahələr də az qala dəmirçilik, dulusçuluq kimi dar çərçivəyə düşüblər. Bu düşüncə böhranı təkcə bizə aid deyil, bütün dünyaya xərçəng kimi yayılıb. Bu günlərdə Venesiya film festivalının açılış tədbiri keçirilirdi. Baxdım, orada filmdən, sənətdən başqa hər şey var idi, lüt qadınlar, parıltı, dəbdəbə. Demirəm, bunlar olmasın, amma bütün fundamentin bunun üzərində qurulması və guya düşüncə sferasıymış kimi ancaq konyuktur mövzulara üstünlük verilməsi aşkar böhrandır. Düşüncə, sənət, həqiqət – daha dəbdə deyil.

– Yox, tam tərsinə, demokratiyanın özüllərinin sarsılması buna gətirib çıxarır. İndi populizm və konyuktura dəbdədir, demokratiyanı da bunlar sarsıdır. İnanıram ki, bu prosesdə ciddi bir dəyişiklik olacaq. Olmasa, daha çətin bir dövr gözləyir bizi.

– Bu, əslində, mənim roman kimi ilk qələm təcrübəmdir. İlk olduğu üçün bir qədər çətin oldu və vaxt aldı. Düşünürəm ki, növbəti romanda bu qədər vaxt xərcləməyəcəm. Düzdür, növbəti roman daha mürəkkəb struktura malik olacaq, amma artıq təcrübəm var deyə nisbətən rahat olacam.

Romanın üç ilə yazılmasına gəlincə, onu üç il boyunca səhərlər altıda oyanıb, işə getməzdən əvvəl yazmışam. Pandemiyanın düşməsinin də yazı prosesinə müsbət təsiri oldu. İşə gedib gəlməyə həsr elədiyim vaxtı yazıya həsr edirdim.

Romanın yazılması dövründə Sovetskiyə yaxın ərazidə, Statistika dairəsində kirayə ev tutmuşdum. İlhama ehtiyacım olanda, çıxıb Mərkəzi Parkda, Sovetskinin hələ sökülməyən hissələrində saatlarla gəzir, adamlarla söhbət edir, Sovetskidə keçən yeniyetməliyimi xatırlayırdım. Mən yeniyetməlikdə hər gün Kubinkadan evdən çıxıb, Sovetskinin küçələriylə məktəbə getmişəm. O vaxtlar heç düşünməzdim ki, ətrafda müşahidə etdiklərim nə vaxtsa mənə material verə bilər. “Amanabənd” romanındakı bütün xırdalıqlar burdan gəlir.

Romanın yazılma prosesində Sovetskidə gəzintiyə çıxanda özümlə mütləq qeyd dəftəri də götürürdüm. Nəsə vacib bir şey yadıma düşəndə dərhal yaxınlıqdakı kofeşopa girib yazırdım.

– Təsadüfən alındı. Əslində “Amanabənd”dən əvvəl tamam başqa mövzuda və üslubda olan romana başlamışdım. İlk fəsli yazdım, amma nə etdimsə də, ondan o tərəfə keçə bilmədim. Aylarla özümlə mübarizə apardım, cümlələri min dəfə o tərəfə, bu tərəfə çevirdim, alınmadı. Dilxor olmuşdum, fikirləşirdim ki, yaza bilmirəm, bəlkə də heç vaxt yaza bilməyəcəm. Bir neçə ay belə dilxor gəzdim. Günlərin bir günü isə başqa mövzuda bir şey yazmaq qərarına gəldim. Ağlımda sadəcə bir mənzərə vardı: bir yeniyetmə qız pilləkənlərlə yuxarı qalxır, oğlan aşağından ona baxır. Bu səhnənin yazmağımla mövzunun davamı gəldi. Yeni-yeni obrazlar, mövzular, detallar ortaya çıxdı. Məkan formalaşdı. Sonda isə roman konsepsiya halına düşdü. Adətən yazıçılar kitabın adını əvvəl başdan fikirləşirlər, məndə isə tərsinə oldu.

Romanı yazıb qurtarandan sonra hələ də ad yoxuydu. Varıydı olmağına, amma heç biri ürəyimcə deyildi. Neçə ayım təkcə adı fikirləşməyə getdi. Amma nəsə hiss edirdim ki, tapacam. Romanın yazılması prosesində ixtisar elədiyim bəzi hissələri ayrıca fayla yığmışdım. Bir gün o hissələri oxuyanda “amanabənd” kəlməsi gözümə sataşdı. Sonradan o hissəni romanın birinci fəslinə əlavə elədim: İlyas qapıdan içəri girir, girməsiylə də amanabənd ümidlərinin çiliklərinin ayaq altına tökülməsi bir olur.

O dəqiqə özümə dedim ki, məhz bu kəlmə romanın adı olacaq. Sevincimin həddi-hüdudu yoxuydu. Çünki bu kəlməni əlavə etməyimlə, romanın konseptual şəklə düşməsi bir olmuşdu. Adətən məsələn, ev tikəndə, təməl daşını birinci qoyurlar, məndə əksi olmuşdu, təməl daşını evi tikəndən sonra qoymuşdum. Əslində, bu mənə tanış təcrübə idi. İlk kitabım olan “Yol”da da eyni hadisə baş vermişdi. Yeddi hekayəni yazıb bitirəndən sonra anlamışdım ki, bütün hekayələr yolda baş verir. Ondan sonra kitabı qısaca elə “yol” adlandırmaq qərarına gəldim və konseptual kitab ortaya çıxdı.

“Amanabənd”dən sonra mən özüm üçün bir şeyi kəşf elədim, konseptual düşünə və yarada bilirəm. Bunu, sayıq halda, ölçüb biçərək etsəm, daha uğurlu mətnlər ortaya çıxara bilərəm. İndi yazmağa hazırlaşdığım üçüncü romanım da elə konseptual olacaq. Bir şeyi də deyim, bu, “Amanabənd”dən əvvəl yazmağa başladığım, amma davamını gətirə bilmədiyim romandır. “Amanabənd”i yazandan sonra, həyatımda gözlənilməz hadisələr baş verdi, başa düşdüm ki, romanın davamını gətirməyim üçün bu hadisələr mütləq baş verməliymiş...

– Mən 14 yaşıma qədər Zaqatalada babamın yanında böyümüşəm, dağlar qoynundakı bir kənddə. Həyətimizdə bir ağ gilas ağacı vardı, başı buludlara dəyirdi, yayda ağaca dırmaşıb bal kimi gilaslardan yeyir, ətrafdakı uca dağlara, bağlara, meşələrə baxırdım. 14 yaşıma qədər mənim gördüyüm dünya belə olub. Sonra gəldim Bakıya, anamın anası, yəni nənəm bakılıydı. Kubinkada qohumlarımızın arasında yaşamağa başladım. Hər gün ordan Sovetskinin küçələriylə məktəbə gedirdim. Mənim üçün çox böyük dəyişiklik idi.

Bir şey danışım. Zaqatalada bağ anlayışı başqa cürdü. Bağ deyəndə içində hər cür ağac olan, ortasından arx, ya nohur keçən, geniş ərazi nəzərdə tutulur. Bir dəfə Bakıda mənə dedilər, qohumlarımızın bağına gedəcəyik, getdik və bağı görəndə şoka düşdüm – beş metr o yana, beş metr bu yana bir yer idi, içində də bir dənə əyri əncir ağacı (gülür)... Təbii ki, sonralar Bakı bağının başqa mistikasının olduğunu başa düşdüm, indi də bizim dənizə yaxın, içində eynilə belə əncir ağacı olan bağ evimiz var, amma ilk dəfə üzləşmə çox qəribə idi...

Vurğun olmağa gələndə, məndə Bakı mövzusunda yazan yazıçılardakı o ənənəvi vurğunluq yoxdur. Ümumiyyətlə, bu vurğunluq məni açmır. Bakıdan, Bakı kəndlərindən yazan yazıçılarda bir kəndlinin öz kəndinə sevgisini xatırladan bir miqyassızlıq var. Bunu gürcü yazıçılarında da müşahidə eləmişəm. Sanki məkanın və obrazların başını sığallayırlar. Bir növ təsəlli. Sanki deyirlər, sən kiçik olsan da, ürəyin gör necə genişdir, necə koloritlisən, gülməlisən, sevimlisən. Bu vurğunluq heç vaxt məni açmayıb, bir-iki detaldan başqa maraqlı gəlməyib.

Bir şey də deyim, Bakını əzizləyən yazıçılar Bakıdan yazan başqa yazıçılara bir az qısqanclıqla baxıblar, yəni siz bizim mövzularımıza girişməyin, batarsınız. Yerlipərəstlik və kənd sayağı vurğunluq bakılı yazıçılara çox var Bakıya universal gözlə baxmağa mane olub. Bir dəfə anam da – nənəm onu bakılı kimi böyüdüb - mənə dedi ki, bakılı olmayan adam Bakı haqqında yazmamalıdır. Dedim, mən yazım, sən də bax... (gülür)

Amma dediyim kimi mənə dar bakılı identifikasiyası heç vaxt maraqlı gəlməyib. Məni maraqlandıran identifikasiya nəsə daha geniş, qarmaqarışıq bir şeydir. Romanı yazanda onun arxasınca düşdüm və adını tapdım: “Amanabənd”.

Bu mənada “Amanabənd” həm də identifikasiya axtarışıdır. Fikirləşirəm ki, “Amanabənd”də müasir yazıçıların arxasınca düşdüyü “identifikasiya” mövzusuna girə bilmişəm. Azərbaycan ədəbiyyatında identifiasiya axtarışları olub. Amma daha çox milli müstəvidə.

Məsələn, sovetlər dağılmazdan əvvəl, təxminən 1970-lərin sonu, 1980-ların əvvəllərində Azərbaycan romançılığı milli identifikasiya axtarışları üzərində qurulub. Fərman Kərimzadə “Xudafərin körpüsü”, Əzizə Cəfərzadə “Bakı - 1501”lə identifikasiyanı Səfəvilərdə, İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür”lə identifikasiyanı bəylikdə, İlyas Əfəndiyev “Geriyə baxma, qoca” ilə identifikasiyanı Qarabağda, İsi Məlikzadə “Qırmızı yağışla” identifikasiyanı tərəkəməlikdə axtarırdı. Amma bütün bunlar İsa Muğannanın identifikasiyanı cəfəngiyyatda axtaran “İdeal” romanıyla kölgədə qaldı. “İdeal” bir roman kimi fiaskodur.

Konspirologiya üzərində qurulan, heç bir ağla, məntiqə, üsluba sığışmayan bu kitab bir neçə il əvvəl keçirilən sorğuda “Azərbaycanın ən yaxşı romanı” seçilmişdi. Bu necə ola bilər? Sovet dövründə tarixə, ideologiyaya, üsluba, fərqliliyə çıxış yoxuydu, dünyadan bixəbər sovet oxucuların onu hərarətlə qarşılamasına anlayışla qarşılamaq olar, bəs ilin-günün bu vaxtında bu cəfəng kitab niyə hələ də başa qoyulur, anlamaq olmur.

– Son illərdə Şamxal Hüseynovun “Səs və ya qırmızı” romanı diqqət çəkib. Şamxal istedadlıdır, amma o kitabı, məncə, Marsel Prust və Orxan Pamuk yaradıcılığının təqlididir. Azərbaycanda çox bariz təqlid ənənələri var. Axundovun komediyalarının Molyerdən təsirləndiyi, Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölüləri”nin Moris Meterlinkin “Müqəddəs Antoninin möcüzəsi” əsərinin plagiatı olduğu deyilir.

Molyeri yaxşı oxumamışam, Meterlinkdən xəbərim yoxdur. Amma təqlid ənənələrimizdən xəbərdaram. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı “Sakit Don”un təqlididir. Mövlud Süleymanlının “Köç” romanı möhtəşəm əsərdir, amma Qabriel Qarsiya Markezin kopyasıdır, “Qətl günü”nü də Markezin kopyası hesab etmək olar. Afaq Məsud yaradıcılığında Kafkanı o qədər təqlid edirdi ki, adını Kafka xala kimi çıxarmışdılar. Orxan Fikrətoğlunun yaradıcılığı da Kafka və Markezin kopyasıdır.

İndi də Orxan Pamuku və Marsel Prustu təqlid etmək dəbdədir. Məncə, biz Azərbaycan ədəbiyyatını yaxşı oxumalıyıq ki, əvvəlki yazıçıların düşdüyü tələlərə düşməyək...

Bir də Azərbaycanda psevdo-fəlsəfi ədəbiyyat var. Bunun ən görkəmli nümayəndəsi Aqşin Yeniseydir. Dünyada güclü fəlsəfə ədəbiyyatı olan iki dil var – fransız və alman dili. Nəyə görə? Çünki bu dillərdə güclü fəlsəfə ənənələri var. Alman dilində yazan Tomas Mann, Herman Brox, fransız dilində yazan Albert Kamyu, Mişel Uelbek fəlsəfənin harada bitib, ədəbiyyatın harada başladığını əla bilirlər.

Azərbaycan dilində isə heç vaxt heç bir ciddi fəlsəfi disiplin yaradılmayıb, fəlsəfə ənənələrimiz yoxdur. Məhz bu mənada Aqşin Yenisey və psevdo-fəlsəfi romanlar yazan digər yazıçılarımız nəticəsi əvvəlcədən bəlli olan işə, xarakiri aktına girişirlər. Obrazları mücərrəd mövzularda beşmərtəbəli metaforalarla və təmtəraqlı epitetlərlə danışdırmaq fəlsəfi roman yaratmaq mənasına gəlmir.

– Bilmədiyim şey barədə yaza bilmərəm. Hiss etməsəm, görməsəm, yazmaq çətin olar. Oturub bir afrikalının qayğıları haqqında yaza bilmərəm. Bir dəfə Afrikaya səyahət edən dostum mənə dedi ki, yağış yağanda ağaclardan damların üstünə kərtənkələlər tökülürdü. Bu necə ola bilər? Yağış yağır və başına kərtənkələlər tökülür. Axı mənim ölkəmdə yağış başqa cür yağır, onun başqa cür romantikası var. Mən Naxçıvandan da, Salyandan da yaza bilərəm, çünki aşağı-yuxarı eyni coğrafiya, eyni təfəkkür, hiss müstəvisidir. Təbrizdən isə yazmaq çətin olar, çünki mən Təbrizi tanımıram.

Amma universal mövzularda əla romanlar yazan yazıçılar da var. Məsələn, Kazuo İşiquro, Britaniya tarixindən də yaza bilir (“Gündən qalanlar), yapon rəssamın həyatından da (“Dəyişən dünyanın rəssamı”), hələ bir mövcud olmayan dünyadan da (“Məni əsla buraxma”).

– Tənqidlər var. Bilirsən, bu gün bizdə ədəbi cameə dil üzərində çox dayanır. Bu da başadüşüləndir, çünki çoxusu ədəbiyyatın digər qatlarından əksərən xəbərsizdir. Amma dil zamanla formalaşan şeydir. Bu bir.

İkincisi də Azərbaycan dilində parlaq yazmağı kimdən öyrənək? Əkrəm Əylisli deyir hamı. Nə qədər Əkrəm Əylisli oxumaq olar? Üç-dörd dənə xırda həcmli əsəri var da. Nəfəsi dardır. Roman adı qoyduğu əsərlər də siyasi bəyanatlardır. Yeri gəlmişkən, Əkrəm Əylisli yaradıcılığının çox qəribə taleyi oldu. Hamı Sovet dövründəki məhdudiyyətlərdən gileylənir. Amma Əylisli ən yaxşı əsərlərini Sovet dövründə yazdı. Rejim imkan vermədi ki, siyasi dünyagörüşü, ziddiyyətli təfəkkürü yaradıcılığına mane olsun.

Əgər Sovetlər olmasaydı, “Kür qırağının meşələri” olmayacaqdı. Əylislinin müstəqillik dövründə yazdığı əsərlərə baxın: “Ətirşah Masan”, “Əylisdən Əylisə”, “Möhtəşəm Tıxac”, “Daş Yuxular” və s. Bunlar yetkin əsərlər deyil, Henrix Böllün və digərlərinin təqlidindən ibarət siyasi bəyanatlardır. Sənət, estetika çox az, siyasət, cığalçılıq, intriqa çoxdur. Bunları roman kimi yazmaq əvəzinə, məqalə kimi də yazmaq olardı...

Dildən danışırdıq, tərcümələrimiz də yaman gündədir İnkişaf var, amma çox az. Ona görə də dil məsələsində, məncə, yeni nəslə vaxt tanımaq lazımdır. Çünki bəhrələnəcəyimiz çox az şey var. Dil zaman keçdikcə formalaşacaq.

Bir də, az olsa da, “Amanabənd”in sonluğu ilə bağlı tənqidlər var. Bir-iki oxucu sonluğun aydın olmadığını deyir. Amma o, onsuz da, mənim bilərəkdən işlətdiyim priyomdur. Oxucuya da mətndə iştirak hüququ verilib, qəhrəmanın taleyini məhz o müəyyənləşdirməlidir.

Kulis.az