Şeytanla müqavilə baglayıb cənnətə düşmək - Etimad Başkeçid

Mark Tven

Sovetlərin tifaqı dağılandan sonra ədəbiyyatçılarımıza ünvanlanan əsas suallardan biri: dünyaya niyə çıxa bilmirik?

Bu suala hərə bir cür cavab verir, amma, açığı, cavabların çoxu «az sual ver, az yalan eşit» janrındadır.

Əslində bu suala qısaca cavab vermək olardı. Demək olardı ki, təəssüf, insanlarımız ədəbiyyatın mahiyyətini və missiyasını doğrü-dürüst dərk eləmir, əks halda bu qədər insan qələmə qurşanıb, gecəsini gündüzünə qatıb, həyatını puç eləməzdi. Demək olardı ki, şərqli mentalitetinə xas ortodoksiya «həqiqət», «ədalət» və s. kimi simulyakrları (bu barədə növbəti yazılarımızda) həmişə ön planda tutduğu üçün, həqiqəti azadlıqdan üstün bildiyinə görə heç yana çıxa bilmirik. Ədəbiyyat isə yalnız və yalnız azad təbiətin və xarakterin məhsuludur.

Başqa şeylər də demək olardı. Amma gəlin süjetin inkişafı qaydalarına riayət edək…

Bilirsiniz, hər il «şeytanı daşlama» mərasimində, basabas düşür, nə qədər adam dünyasını dəyişir. Ötənlərdə bir dostumuz yarızarafat yazmışdı ki, bəyəm, zəvvarlar şeytanı daşa tutarkən, şeytan da onlara daş atır? Doğrudan da, bu mərasimi bir qədər nizamlı həyata keçirmək olmazmı?

Dindar, mömin qardaşların nəzərinə: sizin dini hisslərinizə, müqəddəs torpaqlarda rəhmətə gedənlərin (bunun hansı şəraitdə baş verməsindən asılı olmayaraq) birbaşa cənnətə düşməsi ilə bağlı inancınıza sayğım böyükdür. Mən burada yalnız ədəbiyyat, sənət və mədəniyyətdəki şeytan, daha doğrusu, şeytanın «yoldan çıxardığı» bir obraz - Faust haqqında danışacağam.

Onsuz da, şeytan reallıqda varmı, yoxmu dartışmalarına sivil dünyada çoxdan son qoyulub. Burada fəlsəfənin «qızıl orta» prinsipindən çıxış edib, şeytan həm var, həm də yoxdur deyə bilmərik. Gəlinən ortaq məxrəc odur ki, inananlar üçün var, ateistlər (Qərbdə ateizmi din kimi qəbul edən güclü bir fikir cərəyanı da mövcuddur) üçünsə yoxdur. Və insanlar bir-birinin dini hisslərinə hörmət etməlidir, vəssalam. Əks yanaşma bəşəriyyəti orta əsrlərə qaytarar, qan su yerinə axar.

Yazılı ədəbiyyatın meydana çıxdığı vaxtlardan bu yana elə bir sənətkar tapa bilməzsiniz ki, onun əsərlərində bu və ya digər şəkildə şeytanın adı keçməsin.

Orta əsrlərdə xristianların tanrısı indiki kimi tolerant deyildi, onun yer üzündəki milyonlarla köməkçisi isə şeytanla, onun başdan çıxardığı «imansızlar»la amansız mübarizə aparırdı. İnkvizisiyanın tüğyan etdiyi vaxtlarda adamı şeytanla işbirliyində günahlandıraraq tonqala atmaq üçün üç nəfərin sözü bir yerə qoyması kifayət idi. Stalin «üçlük»lərinin proobrazı haqqında düşünərkən bunu unutmamaq lazımdır.

Nə qədər qulağımızı cırmaqlasa da, deməliyik ki, Avropanın indi bizim həsəd apardığımız səviyyələrə gəlib çatmasında «şeytanla müqavilə bağlayan» adamların hədsiz rolu olmuşdur. Bu sənətkarların başında isə, 1000-ci illərdə Papa seçilən II Silvestrin özü gəlir. İndi bizə qəribə görünə bilər, amma ərəblərin say sisemini öyrəndiynə və tətbiq etdiyinə, ümumiyyətlə, elmə həvəsli olduğuna görə Silvestrin şeytana uyduğunu iddia edirdilər. Gidi dünya, bu xristianların müsəlmanlardan elm öyrəndiyi vaxtlar idi. II Silvestrin obrazına M.Bulqakovun «Ustad və Marqarita» romanında da rast gəlmək olar.

Şeytanın «başdan elədiyi» ən mühüm fiqurlardan biri də Faustdur. «Faust» deyəndə Qetenin məşhur faciəsi ağıla gəlir. Amma mən Qetenin personajının prototipi olmuş gerçək Faustdan danışıram. O Faustdan ki, Şpenqler, ardınca da çoxsaylı ardıcılları bütün müasir Qərbi Avropa mədəniyyətini onun adına bağlayırlar.

Şpenqler özünün məşhur «Avropanın süqutu» əsərində Qədim dünya – Orta əsrlər – Yeni dünya tarxi dövrləşdirilməsinə qarşı çıxır. O, dünya tarixində səkkiz yetkin mədəniyyətin olduğunu bəyan edir. Bunlar Misir, hind, Babil, çin, ərəb-Bizans, yunan-Roma, maya və Faust (Qərbi Avropa) mədəniyyətləridir.

16-cı əsrin ortalarında Almaniyada yaşamış doktor İohann Faust qədər adı ədəbiyyatda, musiqidə, təsviri sənətdə, elmi araşdırmalarda əbədiləşmiş ikinci bir sənətkar tapmaq çətindir. «Həşərat müəllim»( H.Mann), «Doktor Faust» (T.Mann), «Faust» (H.Heyne) «Cek Faust» (M.Suenvik), «Faust»(İ.Turgenev) və s. – bunlar Faust haqqında yazılmış saysız-hesabsız əsərlərdən yalnız bir qismidir. Bethovendən tutmuş, Şumana, Listə, Berlioza qədər onlarla, yüzlərlə musiqi korifeyləri Faust haqqında ölməz əsərlər yaratmışlar. Hələ mən Faustun kinoda, təsviri sənətdə və s. yaradılmış obrazlarından danışmıram…

İsa peyğəmbərin möcüzələrini təkrarlaya biləcəyini iddia etdiyinə, özünü astroloq, alim kimi qələmə verdiyinə, ənənəni, yasaqları və tabuları saya salmadığına, öz iradəsini hər şeydən uca tutduğuna görə hər yerdə şeytanın əlaltısı kimi qəbul edilən, hər yerdən qovulan, heç yerdə qərar tuta bilməyən Faust sonralar, beləcə, Avropa mədəniyyət tipinin simvoluna çevrildi.

Xalq arasında dolaşan rəvayətlərin, demək olar, hamısında Faust cəhənnəmə göndərilir. Bu, ənənənin və kütləvi şüurun yanaşmasıdır. Getenin təqdimatında isə sonda mələklər başıbəlalı Faustun ruhunu şeytanın əlindən alıb, cənnətə aparırlar…

İndiki dünyamızda şeytan müqavilə bağlamaq üçün adam tapmaqda çətinlik çəkir yəqin ki. Çünki dünya şeytana papış tikən insanlarla dolub-daşır. Belə görünür ki, Qərbdə şeytan öz missiyasını artıq başa vurub. Şərqlilər isə, onu şiddətlə daşlamaqda davam edirlər. Bu zaman hətta şəhid düşənlər də olur.

Fərq yanaşmalardadır. Qərb şeytanı bütün insan naqisliklərinin mücəssəməsi, bir mədəni diskurs kimi qəbul edir və buna uyğun münasibət sərgiləyir. Yəni, naqisliklərdən təmizlən – bu elə şeytanın hiylələrindən qurtulmaq deməkdir…